2-р семестр " Улс төр судлал" 1-р курс

            Лекц 1.  Óëñ òºðèéí  øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, õºãæèë, ñýòãýëãýýíèé ýõ ¿íäýñ

            Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õèéí á¿õ ¿åèéí òóðøèä óëñ îðîí, àðä ò¿ìíèé àìüäðàë õóâü çàÿà óëñ òºð ÿëàíãóÿà òºð çàñàãòàé çàéëøã¿é õîëáîãäîæ èðñýí áàéíà. Óëñ òºð áóþó policy òºðèéã óäèðäàõ óðëàã ãýõ íýð òîìú¸î àíõ Ãðåêò ¿¿ñ÷ õºãæèæýý. Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí àëèâàà áóñàд øèíæëýõ óõààíóóäûí àäèë ººðèéí ¿¿ñýë, õºãæèë á¿ðýëäýí òîãòñîí ò¿¿õòýé áàéäàã. Óëñ òºðèéã îéëãîõ îíîë, ¿çýë áàðèìòëàëóóäûã ñóäàëäàã ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õèéã ìýäýõã¿éãýýð óëñ òºðèéí ºíººãèéí ¿éë ÿâö, ¿çýãäë¿¿äèéã çàäëàí øèíæèëæ, îéëãîõ, áîëîìæã¿é þì.  Îëîíõ ñóäëàà÷èä Ïëàòîíûã óëñ òºðèéí îíîëûí, Àðèñòîòåëèéã óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû ýöýã ãýæ ¿çäýã. Óëñ òºðèéí ìýäëýã öýãöëýãäýæ ðàöèîíàë õýëáýðèéã îëæ èðñýí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéã äàðààõ 3 ¿å øàòàíä õóâààæ ¿çýæ áîëíî.

1.        Óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé ýõëýë òàâèãäñàí ¿å.

Ýíý ¿å áîë åðòºíöèéí ¿¿ñýë, õºãæëèéí òóõàé òºñººëë¿¿äýýñ èðýýä¿éí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû ìºí ÷àíàð, àãóóëãà áîëîí ò¿¿íèé ñóäàëãààíû  àðãóóäûã îëîí òàëààð íü óðüä÷èëàí õàðñàí ýðòíèé ã¿í óõààíòíóóä áà Äóíäàä Çóóíû øàøíû íîìëîã÷äûí ¿çýë ñàíàà, ä¿ãíýëò¿¿äèéã õàìàðñàí ¿å øàò þì. Óëñ òºðèéí òàëààðõ òºñººëºëèéí àíõíû ýëåìåíò¿¿ä îäîîãîîñ 3500-ààä æèëèéí ýðòíèé Эíýòõýã, Хÿòàä, Гðåê, Еãèïåò çýðýã õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí òºâ¿¿äýýñ ýõëýëòýé. Òýð ¿åä þìñ ¿çýãäëèéã áóðõàí÷ëàí äîìîã÷ëîñîí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë ñàíàà íî¸ðõîæ áàéñàí. Ýðòíèé Гðåê, Еãèïåò çýðýã îðíóóäûí äîìãóóäàä õºðñт äýëõèé äýýðõ õàðèëöààã àíõ áóðõàí ººðºº øóóä óäèðäàæ áàéãààä äàðàà íü õ¿ì¿¿ñò óäèðäàõ àðãà, óðëàãèéã çààæ ñóðãàñíû à÷ààð óëñ îðíû óäèðäëàãûã çàõèðàã÷èä òîõîîí íîоãäóóëñàí òóõàé ºã¿¿ëñýí áàéäàã. Ýðòíèé Âàâèëîí áîëîí Эíýòõýãèéí äîìîãò çàõèðàã÷èéí çàñàãëàëûã áóðõàíààñ íîîãäóóëñàí ãýõ áîëîâ÷ áóðõàí õºðñò äýëõèé äýõü ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õ¿ì¿¿ñèéí õóâü çàÿàã  óäèðäñàí áàéãààã öîõîí òýìäýãëýñýí áàéäàã.

 Õÿòàä

Õÿòàä àðä ò¿ìýí áîë òýíãýðèéí õ¿÷òýé çºâõºí “Тýíãýðèéí õ¿¿” áîëîõ ýçýí õààí õàðèëöäàã ãýæ îéëãîæ áàéæýý. Ýðòíèé Хÿòаäûí àãóó èõ ñýòãýã÷ Êóíç МЭӨ 551-479 ýçýí õààíû çàñàãëàë áóðõàíààñ ýõëýëòýéã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí çýðýãöýýãýýð óëñ îðíûã íýã òîì ãýð á¿ë ìýòýýð òºñººëæ áàéâ.  Òºðèéí àïïàðàò, ò¿¿íèé á¿õ ò¿øìýä áîë ýçýí õààíû õóâèéí çàñàãëàëûí çºâõºí òóñëàã÷èä þì. Ò¿øìýä ºíäºð ìýäëýã, ÷àäâàð, ¸ñ ñóðòàõóóí áîëîí õ¿ì¿¿ñèéí ýðýëò õýðýãöýý, àõóé àìüäðàëûã  ìýääýãýý áàòëàí õàðóóëñíààð õààíû äîòíû òóñëàã÷ áîëîõ ýðõèéã îëæ àâäàã áàéæýý. Êóíç ”ýõëýýä àðä ò¿ìíèéã õîîëëî, äàðàà íü ñóðãàæ áîëîâñðóóë, ñ¿¿ëä íü ºíäºð ¸ñ ñóðòàõóóíûã õýâø¿¿ë” ãýæ ñóðãàñàí áàéäàã. Ê¿íç÷¿¿äòýé ºðñºëäºæ áàéñàí ¿çýë áàðèìòëàëóóäûí íýã áîë Ãóíüñóíü ßí МЭӨ 398-338 þì.  Òýðýýð ëåãèìèçì áóþó õàòóó øèð¿¿í õóóëü, ä¿ðìèéã òîãòîîõ ÷èãëýë þì. Ëåãèìèñ÷¿¿ä ê¿íç÷¿¿äèéí ºâºã äýýäñèéí ºâ óëàìæëàë ¸ñ çàíøëûã õàòóó äàãàñíààð, óëñ îðíû äîòîîäûí õÿìðàëûã ãýòëýí äàâæ ÷àäíà ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéð ñóóðèéã ýðñ ø¿¿ìæèëæ õàðèí õàòóó ÷àíä õóóëèéã áîëîâñðóóëæ, õ¿í á¿ðèéã òîëãîé äàðààëàí õÿíàõ æóðìûã òîãòîîñíîîð óëñ îðíûã àâàð÷ ÷àäíà ãýæ  îéëãîæ áàéæýý. 

Ãðåê .

Ýðòíèé Ãðåêèéí áàðàã á¿õ ôèëîñîôè÷èä óëñ òºðèéí  àñóóäëûã èõ áàãà õýìæýýãýýð ÿìàãò õºíäºæ èðñýí. Óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä “Òºð”, “Õóóëèóä” ãýñýí á¿òýýëèéã òóóðâèñàí Ïëàòîí 427-347, ò¿¿íèé øàâü Àðèñòîòåëü 384-322 Óëñ òºð  ãýäýã íîìûã áè÷èæ ÷óõаë õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. ̺í óëñ òºðèéí ìýäëýãèéí  öààøäûí õºãæèëä “Òºðèéí òóõàé”, “Õóóëèóäûí òóõàé” ãýäýã çîõèîëóóäààðàà äîðâèòîé ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí Рîìûí íèéãìèéí ç¿òãýëòýí Öèöåðîíûã 106-43  ç¿é ¸ñîîð íýðëýæ áîëíî. Ýðòíèé äýëõèéä  îð÷èí ¿åèéí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí ¿çýë îíîëûí ýõëýë¿¿ä òºñººëëèéí õýëáýðýýð äýâøèãäñýí òàâèãäñàí þì.

Äóíäàä çóóíû ¿åèéí óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýã Îðèãåí 185-254, Àâðåëèé Àâãóñòèí 354-430, Ôîìà Àêâèíñêèé 1225-1274 íàð òºëººëäºã þì. Òýä êàòîëèê øàøíû áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõýä Àðèñòîòåëèéí óëñ òºðèéí ¿çëèéã àøèãëàõ îðëäëîãî õèéæ áàéæýý. Àâãóñòèí Хðèñòèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû íºëººãººð òºð çàñãèéã òºãñ òºãºëäºð áîëãîæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë Àêâèíñêèé êàòîëèê øàøíû àëáàí ¸ñíû ã¿í óõààíû ñàíâààðòàí ëàì áàéñàí.

2.      Ðàöèîíàëü õàíäëàãûí ¿å.

            Ýíý ¿åä óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí, ñóäëàõ ç¿éë, ñóäàëãààíû àðãóóä, óëñ òºðèéí á¿òýö, õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã òîãòîîõ òàëààð ÷óõàë àëõìóóäûí ýõëýë òàâèãäñàí áàéíà. Ò¿¿õýí ýíýõ¿¿ ¿éëñýä óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíûã ¿íäýñëýã÷äèéí íýã òîîöîãääîã Èòàëèéí íýðò ôèëîñîôè÷ ñîöèîëîãè÷ Íèêîëëî Ìàêèàâåëëè 1469-1527 àñàð èõ õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. Òýðýýð óëñ òºðèéã øàøíû ñóðãààë, ôèëîñîôè, áà ¸ñ ñóðòàõóóíààñ òóñãààðëàí íèéãìèéí ìýäëýãèéí áèåý äààñàí øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð áîëîõ ýõëýëèéã òàâüñàí. Òýðýýð óëñ òºðèéã ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí çîðèëãî, ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà ìºí ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿äýä çàñàãëàë áà óëñ òºðèéí òºðõ øèíæ, òºð áà èðãýíèé íèéãìèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ýëèò áà õîøóó÷ëàã÷èéí àñóóäàë, óëñ òºðèéí øèéäâýð äýãëýì áà òýäãýýðèéí öààøäûí ºðíºëò çýðýã óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû îëîí ÷óõàë çàð÷ìûí àñóóäëóóä áîëîí òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ õàíäëàãóóä  òîäîðõîé õýìæýýãýýð òóñãàëàà îëñîí áèëýý. 17-ð çóóíû 2-р õàãàñààñ óëñ òºðèéí ñýòãýëãýý òºð çàñàãëàëûí øèíæèéã òîäîðõîéëîí, óëìààð òóéëøèðàëã¿é çàñàãëàëûã õàíãàõ óëñ òºð çîõèîí áàéãóóëàëòûí õèéãýýä ¿íäñýí õóóëü ýðõ ç¿éí òîäîðõîé ¿íäýñëýëèéã èëð¿¿ëýí òîãòîîõûã îðîëäîæ áàéæýý.

1.      ¯çýë  ñóðòëûí àíõíû ò¿¿õýí õýëáýð áîë ëèáåðàëèçìûí îíîë þì. Óã îíîë íü õóâü õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ãîë çàð÷ìàà áîëãîí òàâüñíààð èðãýäèéí àìüäðàëä òºðèéí îðîëöîîã õÿçãààðëàõ ¿çýë ñàíààã óäèðäëàãà áîëãîäîã. Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã äýýäëýõ íü õ¿íèé áàéãàëèàñ çàÿàñàí æàì ¸ñíû õèéãýýä õýí ÷ õàëäàøã¿é ýðõèéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ àëèâàà ìåõàíèçì áàéõûã зàйëøã¿é øààðääàã. Ëèáåðèàëèçì òèéì ìåõàíèçìûã òºð ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðäºã.

2.      Óëñ òºðèéí êîíñåðâàòèâ ¿çýë ñàíàà ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷èä áà 1789 îíû ôðàíöûí õóâüñãàëûí ¿åä äýâøèãäýí òàâèãäàæ áàéñàí õóâü õ¿íèé áèåý äààñàí áàéäàë, ðàöèîíàëèçì áà íèéãìèéí äýâøèë õºãæëèéí çîðèëòóóäûã ýñýðã¿¿öýõ çàìààð ¿¿ññýí áàéíà. Òýäíèé ¿çýæ áàéãààãààð áîë õ¿íèé õÿçãààðëàãäìàë îþóí óõààíä ¿ë çàõèðàãäàõ, àìüäðàëûí ýõ ñóðâàëæ äýýð åðòºíöèéí á¿õ þì ñóóðèëæ áàéäàã áàéíà. Íèéãýìä îðøèí áóé óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä æàì ¸ñîîðîî ÿâàãäàæ áàéãàà ¿éë ÿâöûí èëýðõèéëýë þì. Èéìýýñ àìüäðàõ ÷àäâàðòàé ñèñòåì áîëñîí íèéãìèéí õàðèëöààã ýâäýí ñ¿éòãýõ¿éí òóëä ººðèé㺺 õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àìüäðàëûí òýð ýõ ¿íäýñò õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõã¿é áàéõ õýðýãòýé.

Олон улсын тавцанд  дахь улс төрийн агуулга

Улс орны дотоод улс төрийн бодлогод олон улсын хүчин зүйл ямагт чухал нөлөө үзүүлж ирсэн байна. Өнөө үед улс гүрнүүдийн хоорондох харилцан хамааралын шүтэлцээ нь нэмэгдэж байгаа нөхцөлд дээрх хүчин зүйлийн ач холбогдол улам их өсч байна.  Гадаад улс төрийн бодлогын зорилго нь зөвхөн үндэстний хэрэгцээ сонирхолоор л тодорхойлогдож тодорхой хүчээр дэмжигдэж байдаг гэж Г.Моргентау үзэж байжээ. Дэлхийн нийгэмлэгүүд тодорхой орны улс төрийн бодлогод нөлөөлөх 4-н янзын аргыг тодорхойлсон байна.

1-рт цээрлэл үзүүлэх замаар гаднаас нь дарамталж хүчээр ардчилал тогтоох

2-рт олон улсын харилцаанд байдаг сувгуудыг ашиглан хүч үл хэрэглэн нөлөө үзүүлэх

3-рт шинэ ардчилсан хэм хэмжээ тогтоож бүс нутгийн буюу улс төрийн, эдийн засгийн системд тухайн орныг багтаах

4-рт санхүү болон бусад нөөцийн тусламжтайгаар олон улсын байгууллагууд тодорхой улс оронд албадан нөлөөлдөг. Төрийн гадаад  улс төрийн бодлого, түүнийг тодорхойлж  буй хүчин зүйлсийг иж бүрэн судлан шинжилж байгаа шинжлэх ухаан бол  орчин үеийн геополитик юм. Геополитикийн улс төрийн судалгааны обеькт нь тодорхой орон зайд оршин байгаа байршил, газар нутгийн гадаргуу, хэмжээ, улсын хилийн төрөл хэлбэр, хүрээлэн буй орчны нөхцөл, байгалийн нөөц зэрэг юм. Гадаад улс төрийн бодлогын чухал хүчин зүйл болох улс төрийн систем, нийгмийн хүн амын бүтэц, эдийн засаг, цэргийн хүчтэй шууд холбоотойгоор газарзүйн орчинг авч үздэг байна.  Ус нь улс орны нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэхүүнд багтдаг геополитикийн хувьд чухал ач холбогдолтой хүчин зүйл юм.

1.      Дотоод усан зам \гол мөрөн, суваг гэх мэт\ нь улс орны хөгжилд ихэнх тохиолдолд геостратегийн чиглэлийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Түүгээр тээврийн чухал харилцаа дамжин өнгөрдөг, эдгээр усан замын дагуу хотууд ялангуяа томоохон хотууд байрладаг, эдийн засгийн  бүс нутгууд бий болдог, хүн амын ихэнх хэсэгт амьдардаг, дотоод усан замын харилцаа нь улс орны батлан хамгаалахад байгалийн хаалтын үүрэг гүйцэтгэдэг.

2.      Харьяа нутгийн ус нь улс орныг нээлттэй далай, далай харилцааны дэлхийн системд гарах боломж өгдөг.

3.      Эдийн засгийн онцгой бүс нь эрчим хүч, түүхийн эд хүнсээр хангах, асуудлыг шийдвэрлэх бололцоо олгодог.

Агаарын орон зай нь тээврийн харилцаа ,улс орны батлан хамгаалах салбарт чухал ач холбогдолтой юм.   

Ëекц2    Çàñàãëàë, ò¿¿íèé á¿òýö

Çàñàãëàëûí ¿¿ðýã çîðèëãî áîë íýã нèéãýìä çàéëøã¿é ÷óõàë õýì õýìæýý, äýã æóðàì íºãºº òàëààñ íèéìèéí ãèø¿¿äèéí àøèã ñîíèðõëûí îëîí ÿíç áàéäëûí õîîðîíä áàéíãà ¿¿ñ÷ áàéäàã çºð÷ëèéã øèéäâýðëýõ ÿâäàë õýìýýí ¿çäýã áàéíà. Çàñàãëàë áàéõã¿éãýýð õ¿ì¿¿ñ íèéãìýýðýý îðøèí òîãòíîæ õàìòðàí àæ òºðºõ áîëîëöîîã¿é. Çàñàãëàë áîë áàÿëàã íººö, íºëººëëèéã õÿíàõ áîëîìæ îëãîäîã õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýìä ýçýëæ áóé áàéð ñóóðü, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí øèíæ ÷àíàð þì. Өºðººð õýëáýë, çàñàãëàë íü óðàìøóóëàë – øèéòãýëèéí òóñëàìæòàéãààð õ¿ì¿¿ñò ýåðýã, ñºðºã íºëººëºõ áîëîìæ îëãîäîã óäèðäàõ àëáàí òóøààë ýðõëýõ ÿâäàëòàé õîëáîîòîé îйëãîëò õýìýýí òàéëáàðëàäàã.

Çàñàãëàëûí á¿òýö.

Òýðýýð èòãýë ¿нэìøèë, íýð õ¿íä ãýõ ìýò зүйлд òóëãóóðëàñàí çàõèðàãäàõ ñýäëèéí ººð õýâ ìàÿã á¿ðýëäýí áèé áîëîõîä äºõºì ¿ç¿¿ëäýã. Èòãýë ¿íýìøëèéí äàãóó çàõèðàãäàõ íü õóâü õ¿íèé õýâøèë áîëñîí ¿çýë ñàíàà, ¿íýëãýý áàðиìæàà, ÷èã çîðèëãî çýðýã óõàìñðûí íýëýýä ã¿íçãèé õýëáýð¿¿ä, òýäãýýðèéí ºäººã÷ ¿éл÷ëýëòýé õîëáîîòîé. Øóóä õóâèéí àøèã ñîíèðхîë, çîðèëãîîñîî èë¿¿ ýõ îðîí÷ ñýòãýë, ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîí øàøíû  õýì õýìæýýã ýðõýìëýí äýýäëýõ ¿¿äíýýñ òºð áîëîí óäèðäëàãûí áóñàä ñóáúåêòýä çàõèðàãäàõ èòãýë áîë çàñàãëàëûí õ¿÷èí ÷àäëûí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ þì.

Çàõèðàãäàõ ººð íýã õýëáýð áîë íýð õ¿íä þì. Òýð íü çàñàãëàëûí îáúåêò, ñóáúåêòûí íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë, çàõèðàãäàãñäûí ç¿ãýýñ óäèðäàã÷èéí îíöãîé àâúÿàñ  ÷àäâàðò èòãýõ èòãýë ¿íäýñëýí áèé áîëäîã. Åð íü íýð õ¿íäã¿éãýýð çàñàãëàë áàò áýõ, ¿ð àøèãòàé áàéæ ÷àääàãã¿é. Õýðýâ çàñàãëàë íü ñîíèðõîë, èòãýë, ¿íýìøèë íýð õ¿íä äýýð íýãýí çýðýã ¿íäýñëýãäýæ áàéâàë óäèðäëóóëàã÷ óäèðäàã÷ 2 àäèëñàõ äàâõöàõ ïðîöåññ ÿâàãäàõ áîëîìæòîé. Ýíý òîõèîëäîëä  çàñàãëàëûí õ¿÷ äýýä õýìæýýíäýý õ¿ð÷ îáúåêòîîñ ñóáúåêòûã ººðèéí òºëººëºã÷, õàìãààëàã÷ õýìýýí õ¿ëýýí àâäàã.

Çàñàãëàëûí íººö.  Çàñàãëàëûí íººц ãýäãèéг ÿâöóó  áîëîí  ºðãºí óòãààð õýðýãëýäýã. Àìåðèêèéí ñóäëàà÷ Ð.Äàëü ºðãºí óòãààð íü õýðýãëýæ засаглалûí íººö ãýäýã áîë õóâü õ¿í áà òîäîðõîé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñýýñ áóñäàä íºëººëºõººð àøèãëàæ áîëîõóéö á¿õ ç¿éë þì ãýæýý. ªðãºí óòãààð  çàñàãëàëûí íººöèéã îéëãîõ íü çàñàãëàëä îðîëöîãñäûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéã çóó÷èëäàã ìàòåðèàëëàã áîëîí çàõèðàãäàõ, óäèðäàõ ¿éë àæèëëàãààíû íýí ÷óõàë íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí ºâºðìºö îíöëîã, õàðüöàíãóé áèå äààñàí áàéäëûã àëäàãäóóëàõàä õ¿ðãýíý.  Èéìä çàñàãëàë, ò¿¿íèé á¿òöèéã ñóäëàõàä íººöèéí ÿâöóó óòãûã õýðýãëýæ, çºâõºí çàñàãëàëûí îáúåêòîä ñóáúåêòûí  íºëººëëèéã õàíãàõàä àøèãëàãääàã àðãà õýðýãñëèéã õàìààðóóëäàã áàéíà. Õ¿ì¿¿ñèéí хýðýãöýý, ñîíèðõëûã õàíãàõ àðãà õýðýãñýë îëîí ÿíç áàéäàãòàé àäèë çàñàãëàëûí íººö ìºí îëîí ÿíç áàéäàã. ͺºöèéí õýä õýäýí àíãèëàë áèé. Æèøýýëáýë. Àìåðèêèéí óëñ òºð ñóäëàà÷ À.Ýòöèîíè çàñàãëàëûí íººöèéã 1. Õýðýãëýýíèé / óòèëèòàð/,  2. Àëáàäëàãûí  3. Õýì õýìæýýíèé  /íîðìàòèâ/ íººö ãýæ àíãèëñàí áàéíà.

Çàñàãëàëä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýäëýã, ìýäýýëýë òýäãýýðèéã îëæ àâàõ, ò¿ãýýõ àðãà õýðýãñë¿¿äèéí íèéëáýð öîãöûã ñî¸ë ìýäýýëëèéí íººö ãýäýã. Ү¿íä ìýäëýã, ìýäýýëýë, øèíæëýõ óõààí  áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë  ãýõ ìýò õàìààðíà.

Çàñàãëàëûí óëàìæëàëò íººöèéí íýã õýëáýð áîë õ¿÷íèé íººö þì. ¯¿íä öýðýã çýâñýã, àëáàäëàãà õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé õ¿÷íèé áàéãóóëëàãóóä, ýíý çîðèëãîîð òóñãàéëàí áýëòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñ îðíî. Àëèâàà òºðä àðìè, öàãäàà, àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà  ø¿¿õ ïðîêóðîð  çýðýã íü õ¿÷íèé íººöèéã á¿ðä¿¿ëäýã. ͺºöèéí ýíý òºðºë çàñàãëàëûí èõýýõýí ¿ð íºëººòýé ýõ ñóðâàëæèä òîîöîãäîæ èðñýí îäîî ÷ õýâýýðýý áàéíà.

Çàñàãëàëûí ºâºðìºö îíöëîã á¿õèé ººð íýãýí íººö áîë õ¿í ººðºº áóþó õ¿í àì ç¿éí íººö þì. Õ¿í áîë îëîí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé íººö áºãººä ººðºº áóñàä íººöèéã á¿òýýí áèé áîëãîäîã. Õ¿í  ìàòåðèàëëàã áàÿëãèéã /ýäèéí çàñãèéí íººö/ á¿òýýã÷, öýðýã ýñõ¿ë  íàìûí ãèø¿¿í áàé/ óëñ òºð- õ¿÷íèé íººö/, ìýäëýã ìýäýýëëèéã õ¿ðòýã÷- ò¿ãýýã÷ áîëîõ ñî¸ë ìýäýýëëèéí íººö çýðãýýð íººöèéí øàâõàãäàøã¿é ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã.                   
Ëåêö3. Óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí íèéãìèéí ñóáúåêò¿¿ä

1.      Ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿ä: Оéëãîëò, á¿òýö, ¿¿ðýã õýâ øèíæ¿¿ä

2.      Ëîááèçì

3.      Ýðõ áàðèã÷ ýëèò, óëñ òºð äýõ òýäíèé ¿¿ðýã

                  Çàñàãëàëûí íèйãìèéí ñóáúеêò ãýæ óëñ òºðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áîëîí çàñàãëàëûí á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ  áàéãàà õóâü õ¿í, íèéãìèéí á¿ëãèéã õýëíý. ¯¿íä ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿ä, ýðõ áàðèã÷ ýëèò¿¿ä, óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷èéã õàìðóóëäàã. Ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿ä íü ººðñä人 èë¿¿ àøèãòàé, òîõèðîìæòîé øèéäâýð ãàðãóóëàõ çîðèëãîîð óëñ òºðèéí èíñòèòóòóóäýä íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ íèéòëýã àøèã ñîíèðõëûí  ¿íäñýí äýýð íýãäñýí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýë þì.  Ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéí îíîëûã àíõ Àìåðèêèéí óëñ òºð ñóäëàà÷ À.Áåíòëè ãàðãàæ òàâüñàí áºãººä òýðýýð óëñ òºðèéí ¿éë ÿâöûí ¿íäýñ íü  ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéí çºð÷èë人í, õàðèëöàí ¿éлäëýýñ òîãòîæ áàéäàã ãýæ ¿çñýí áàéíà. À.Áåíòëè ýäãýýð á¿ëã¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ººðñäèéí õ¿ñýë ñîíèðõëûã çàñãèéí ãàçàðò òóëãàí õ¿ëýýëãýõ çîðèëãîîð äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ ÿâöäàà áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã ¿éë ÿâö ãýæ ¿çæýý. Ñîíèðõëûí á¿ëãèéí ¿íäñýí ¿¿ðýã áîë àøèã ñîíèðõëîî íýãòãýõ, èëýðõèéëýõ, ìýäýýëýõ, óëñ òºðèéí ýëèòèéã òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ñîíèðõëûã íýãòãýõ ãýäýã íü  ÿíç á¿ðèéí õýðýãöýý, øààðäëàãûã çîõèöóóëàõ, òýäíèéã ýðýìáý÷ëýõ, íèéò á¿ëãèéí çîðèëãûã áîëîâñðóóëàõ  ÿâäàë þì. Ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿ä ººðñäèéí òºëººëºã÷äèéã çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä îðóóëñíààð ò¿¿íèé äàðààãèéí, óëñ òºðèéí ýëèòèéã òºëºâø¿¿ëýõ ¿¿ðýã íü ãàð÷ èðäýã.

     Ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéí õýâ øèíæèéí ÿíç á¿ðèéí àíãèëàëóóä áàéíà. Àìåðèêèéí óëñ òºð ñóäëàà÷ Ã.Àëìîíä, Æ.Ïàóýëë íàð ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é áîëîí èíñòèòóò÷ëýãäñýí ãýæ õóâààñàí. Çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é á¿ëýã íü àÿíäàà ¿¿ññýí, ìóó çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ áºãººä íýã èõ óäààí îðøèí òîãòíîæ ÷àääàãã¿é. Òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà íü æàãñààë, öóãëààí, îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ýñýðã¿¿öëèéí ¿éë àæèëëàãàà ãýõ ìýò õ¿÷èðõèéëýëèéí õýëáýðòýé áàéíà. Èéì ñîíèðõëûí á¿ëãèéí òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäàä  ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí ò¿âøèí íü òºäèéëºí ºíäºð áàéæ ÷àääàãã¿é. Õàðèí èíñòèòóò÷ëýãäñýí á¿ëãèéí õóâüä òýä ñàéí çîõèîí  áàéãóóëàãäñàí, óäààí õóãàöààíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã, îíîâ÷òîé èëýðõèéëýãäñýí àøèã ñîíèðõëûã ìºðäëºã áîëãîæ, òîäîðõîé ä¿ðýì æóðìûí äàãóó ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Èéì á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü õàíãàëòòàé ºíäºð õýìæýýíä áàéæ ÷àäíà. Ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéã õàðúÿàëàãäàæ áàéãàà äýä á¿ëã¿¿äèéí øèíæ¿¿äýä íü ¿íäýñëýí  ýâëýëäýí íýãäñýí, ýâëýëäýí íýãäýýã¿é ãýæ äîòîð íü àíãèëæ ¿çäýã. Ýâëýëäýí íýãäñýí á¿ëýã íü òóñãàé ìºðäëºã áîëãîæ áóé ñàéí äóðûí / ¿éëäâýð õóäàëäààíû ýçäèéí õîëáîî, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, óðàí á¿òýýë÷äèéí ýâëýë õîëáîî ãýõ ìýò/ íýãäýë áàéäàã. Ýâëýëäýí íýãäýýã¿é á¿ëýã íü /õºäºëìºðèéí õàìò îëîí, óãñààòíû íèéòëýã ãýõ ìýò/ ñàéí äóðûí øèíæòýé áèø òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà íü ýâëýëäýí íýãäñýí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õàðüöóóëàõàä ñóë íýãäýëòýé  áàéäàã.  

Ëîááèçì.

Îíöãîé àøèã ñîíèðõëîî õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿ä çîðèëãî ÷èãëýë á¿õèé íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéã ëîááèçì ãýæ íýðëýäýã. Ëîááè ãýäýã íü /àíãëèàð ¿¿äíèé ºðºº ãýñýí óòãàòàé ¿ã/ àíõàíäàà ãàðö, ñ¿ìä îðäîã ãóäàìæ ãýñýí óòãààð õýðýãëýãäýæ áàéñíàà 17-ð çóóíû 40-ººä îíû ¿åýñ Áðèòàíû ïàðëàìåíòûí îðäíû áàðèëãûí õî¸ð êîðèäîð, õ¿ëýýõ ºðººã õýëýõ áîëñîí áºãººä ¿¿ãýýð äåïóòàòóóä ñàíàëàà ºãºõººð ÿâäàã, ìºí òýäíèé íýãäñýí õóðàëäààíä îðîëöîõ ýðõã¿é ñîíèðõîã÷ õ¿ì¿¿ñòýé óóëçäàã ãàçàð íü áàéñàí áàéíà.  Ëîááèçì íü óëñ òºðèéí ¿çýãäýë áîëîõûí õóâüä ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéí ¿¿ðýã, òýäíèé òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäàä  íºëººëºõ áîëîëöîîòîé íÿãò õîëáîîòîé. Óëñ òºðèéí íàì õè÷íýýí õ¿÷èðõýã, ¿éë àæèëëàãàà íü ¿ð àøèãòàé áàéõûí õèðýýð ñîíèðõëûí á¿ëã¿¿äèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõàä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº íü áàãà áàéíà, õàðèí íàì íü ñóë äîðîé áàéõûí õèðýýð  òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà òºäèé ÷èíýýí ºðãºí äàëàéöòàé áîëäîã áàéíà.

Àìüäðàë  äýýð òºðèéí  áàéãóóëëàãóóäûã  ëîááèäîõ ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºõ  àðãà íü îëîí ÿíç áàéíà. ¯¿íä :

·         Ïàðëàìåíòûí õîðîî, àæëûí õýñýãò èëòãýë òàâèõ

·         Õóóëü áîëîâñðóóëàõ, äýã æóðàì òîãòîîõ, áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõàä øèíæýý÷äýý îðîëöóóëàõ.

·         Õóâèéí óóëçàëò, õýëýëöýýð õèéõ.

·         Îðîí íóòãààñ äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ  êîìïàíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ

·         Øèíæëýõ óõààíû, þóíû ºìíº ñîöèîëîãûí  ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áîëîâñðóóëæ ãàðãàõ, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýä òàðààõ,

·         Òºðèéí áàéãóóëëàãûí äîòîðõè “ººðèéí õ¿ì¿¿ñèéí” çîðèëãî ÷èãëýë á¿õèé ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ

·         Ñîíãóóëèéí êàìïàíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ

·         Àëáàí òóøààëòàíä øóóä àâèëãà, õýýë õàõóóëü ºãºõ

Äýýð äóðüäñàí áàéäëààñ ëîááèã õóóëèàð çºâøººðºãäñºí, õóóëü ¸ñíû áóñ ãýæ àíãèëæ áîëíî. Õóóëèàð çºâøººðºãäñºí ëîááè íü  òóõàéí íèéãýìä  ìºðäºæ áàéãàà õóóëèéã çºð÷èõã¿é, õàðèí õóóëü ¸ñíû áóñ ëîááè íü ýðõ ìýäýë  á¿õèé àëáàí òóøààëòíààð èë¿¿ òîõèðîìæòîé, çàéëøã¿é ÷óõàë øèéäâýð ãàðãóóëàí ò¿¿íèéã øóóä øàãíàæ áàéäàã. Îðîí îðíû õóâüä ëîááèä õàíäàõ õàíäëàãà ººð ººð áàéäàã. Æèøýý íü: Ôðàíöàä  ëîááèäîõ ¿éë àæèëëàãààã õóóëü ¸ñíû áóñ ãýæ ¿çäýã. Ýíýòõýãò êîððóïöèòàé  /õóäàëäàæ àâàõ ãýñýí ëàòèí ¿ã/  àäèëòãàäàã, ÀÍÓ, Êàíàäàä òýð íü õóóëèàð çîõèöóóëàãääàã, ÕÁÍÃÓ-ä çàðèì íýã õóóëü ýðõèéí àêòààð çîõèöóóëàãääàã, Îðîñò çîõèöóóëàõ õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéãàà ãýõ ìýò. Ýíäýýñ ëîááèä õàíäàõ 2 ººð õàíäëàãà õàðàãäàæ áàéíà. Õîðèãëîõ òàëûã áàðèìòëàã÷èä íü ëîááèéã ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýæ ¿¿íèéõýý ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèéã óñòãàõûã ýðìýëçýæ áàéíà. Õàðèí íºãºº òàë íü õóóëü, õóóëü ýðõèéí àêòààð çîõèöóóëàõ òàëûã áàðèìòàãñàä íü ëîááèéã õóóëü ¸ñíû áîëîí õóóëèàñ ãàäóóð ãýæ àíãèëàí ëîááèäîõ ¿éë àæèëëàãààã õóóëèéí õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàæ óëñ òºðèéí  àìüäðàëààñ  õýýë õàõóóëèéã øàõàí ãàðãàõûã ýðìýëçýæ áàéíà.  Ýõíèéõèéã áîäâîë ñ¿¿ëèéí õàíäëàãà íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé  íèéãýì, òºð 2-ûí  õîîðîíäûí ñóâãèéã õàäãàëæ ñîíèðõëûí òºëººëëèéí ¿¿ðãèéí ñèñòåìä áîëîâñðîíãóé õ¿ðýý òàâüæ ºã÷ áàéãàà þì. Çîðèëãîîñ íü õàìààðóóëààä ñîíèðõëûí á¿ëãèéí ÿâóóëæ áàéãàà ëîááèéã ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí, íèéãýì-ñî¸ëûí ãýæ àíãèëíà. ¯éë àæèëëàãààíûõàà õ¿ðýýíýýñ ñàëáàðëàí ¿íäýñëýí ñàëáàðûí, á¿ñ íóòãèéí ãýæ àíãèëíà.  Ëîááèäîæ áàéãàà îáúåêòîîñ íü õàìààðóóëæ ººðººð õýëáýë, ¿éë÷ëýë íü  õýíä ÷èãëýãäýæ áàéíãà ãýäãýýñ õàìààð÷ ïàðëàìåíòûí, åðºíõèéëºã÷èéí, çàñãèéí ãàçðûí ëîááè ãýæ õóâààäàã. Óëñ òºðèéí ñèñòåìä õàðüöàõ õàðèëöààãààð  ëîááèéã ãàäààä áà äîòîîä ãýæ àíãèëäàã áàéíà. Ãàäààä ëîááè ãýäýã íü ãàäíààñ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä  äàðàìò ¿ç¿¿ëäýã, õàðèí äîòîîä ëîááè ãýäýã íü òóõàéí ¿åä ñîíèðõëûí á¿ëãèéí òºëººëºã÷ íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í, çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, åðºíõèéëºã÷, ò¿¿íèéã òîéðîí õ¿ðýýëýãñýä çýðýã óëñ òºðèéí èíñòèòóòýä á¿ðòãýëòýé õ¿í õàìðàãääàã áàéíà.    

Ëåêö4. Ýðõ áàðèã÷ ýëèò, óëñ òºð äýõ òýäíèé ¿¿ðýã.

Ýëèò ãýñýí íýð òîìú¸î ôðàíö õýëíèé elite -øèëäýã, ñîíãîãäñîí, ò¿¿ãäñýí ãýñýí óòãàòàé ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. 17-ð çóóíû ¿åýñ ýõýëæ óã ¿ã íü øèëýãäýæ ñîíãîãäñîí õ¿ì¿¿ñ ãýñýí óòãààð õýðýãëýãäýæ ýõýëñýí áºãººä ýíý íü þóíû ºìíº äýýä õýñãèéí õ¿ì¿¿ñò õàìààðàãäàæ áàéâ. 19-ð çóóíû ýöýñ 20-ð çóóíû ýõýí ¿åä ýíý íýð òîìú¸î øèíæëýõ óõààíä õýðýãëýãäýõ áîëñîí. Ýëèòèéí îíîëûí ýõ çàãâàð íü øèëäã¿¿äèéí çàñàãëàëûí òóõàé ýðòíèé ãðåê, ðîìûí ôèëîñîôèéí òºñººëºë¿¿ä áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýëèòèéí òóõàé èë¿¿ áîëîâñðîíãóé ¿çëèéã Ïëàòîí íèéãìèéí øèëäã¿¿ä áîëîõ ôèëîñîôè÷äûí çàñàã íü õàìãèéí ºº ñýâã¿é òºð áàéõ òóõàé ñóðãààëäàà ãàðãàæ èðæýý. Íèëýýä õîæóó ¿åä ýëèòèçìûí ¿çýëä Í.Ìàêèàâåëëè, Ý.Êàðëåéëü, Î.Øîïåíãàóýð, Ô.Íèöùå íàð ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.

Èòàëèéí ñîöèîëîãè÷ Â.Ïàðåòî /1848-1923/ õ¿ì¿¿ñ óãààñàà òýãø áèø. Ýëèò ãýäýã áîë óõààí, çàí àðàíøèí, àâõààëæ ñàìáàà çýðýã îëîí ÿíçûí ÷àäâàðûã õàìãèéí ºíäºð õýìæýýíä ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñèéã îéëãîæ áîëíî ãýæ ¿çæýý. Îð÷èí ¿åèéí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíä ýëèòèéã òîäîðõîéëîõ áà àíãèëàõ çàñàãëàëûí õàíäëàãà ºðãºí òàðõñàí áàéäàã. Ýëèòèéã çàñàãëàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéãàà íèéãýìä íºëººëºõ áàéð ñóóðü á¿õèé á¿ëýã ãýæ òîäîðõîéëæýý.  Çàñàãëàëûí ýíý õàíäëàãà íü äîòðîî á¿òöèéí áà ¿¿ðãèéí ãýæ õóâààãääàã. Á¿òöèéí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýãñýä ýëèò ãýäýã îéëãîëòîä çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä àëáàí ¸ñîîð áàéð ñóóðü ýçýëæ áóé õ¿ì¿¿ñ /åðºíõèéëºã÷, ñàéäóóä, àðìèéí óäèðäëàãóóä/-ûã îðóóëäàã. ¯¿ðãèéí òàëûã áàðèìòëàã÷èä íü ýëèòýä íèéãìèéí àìüäðàë, íèéãýìä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àñóóäàë øèéäâýðëýõýä áîäèòîé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéäàã õóâü õ¿í, á¿ëã¿¿äèéã îðóóëæ ¿çäýã. Ýëèòèéã àíãèëàõ ýäãýýð øàëãóóðóóäààñ ¿íäýñëýí Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ð.Äàðåíäîðô  ýëèòèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä  

·         Ýäèéí  çàñãèéí õîøóó÷ëàã÷èä

·         Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷èä

·         Ïðîôåññîð áàãø íàð

·         Øàøíû ç¿òãýëòí¿¿ä

·          Øèëäýã ñàéí ñýòã¿¿ë÷èä

·         Öýðãèéíõýí

·         Ø¿¿ã ºì㺺ëºã÷äèéã îðóóëñàí áàéíà.

Ýðõ áàðèã÷ ýëèò ãýäýã áîë íèéãýìä èë¿¿ ºíäºð áàéð ñóóðü ýçýëæ, õàìãèéí äýýä ò¿âøíèé çàñãèéí ýðõèéã ýçýëæ íèéãýìä õàìãèéí èõ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé íèéãìèéí á¿ëãèéã õýëíý. Íèéãýìä õýä õýäýí òºðëèéí ýëèò áàéíà. Òýä òóñ á¿ðäýý ë ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä íî¸ðõîæ õÿíàëò òàâüæ áàéäàã áîëîâ÷ íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò òîâîéæ õàðàãäàæ ÷àääàãã¿é. Ýëèòèéã ñóäëàõ ÿâäàë òýäíèé ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ  àíãèëàõàä õ¿ðãýíý.

1-ðò. Ýëèò¿¿äèéã óëñ òºðèéí, ýäèéí çàñãèéí ñî¸ë- ìýäýýëëèéí ãýæ õóâààäàã. Óëñ òºðèéí ýëèòèéã òºð çàñãèéí áîäëîãî øèéäâýð ãàðãàæ áàéäàã óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷èä á¿ëã¿¿ä á¿ðä¿¿ëíý. Ýäèéí çàñãèéí ýëèòýä íèéãìèéí õàìãèéí áàÿí ãèø¿¿ä àñàð èõ õºðºíãºòýé õ¿ì¿¿ñ, áàíêíû ýçýä, ñàíõ¿¿- àæ ¿éëäâýðèéí ãðóïïûí óäèðäàã÷èä ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé êîðïîðàöèéí óäèðäëàãà, èõ õýìæýýíèé êàïèòàë ºì÷ëºã÷èä îðîíî Ñî¸ë–ìýäýýëëèéí ýëèò¿¿äýä øèíæëýõ óõààí ñî¸ëûí ãàðàìãàé ç¿òãýëòí¿¿ä îëîí ò¿ìíèé ñàíàà áîäëûã òºëºâø¿¿ëýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéäàã íýðò ñýòã¿¿ë÷èä, ñ¿ì õèéäèéí òýðã¿¿í¿¿ä îðíî.

  2-ðò. Óëñ òºðèéí ñèñòåì äýõ áàéð ñóóðèàð íü ýëèòèéã ýðõ áàðèã÷ áà ñºðºã ãýæ õóâààíà. Ýðõ áàðèã÷ ýëèòýä ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàõàä áîäèòîéãîîð  îðîëöäîã þì óó òýäãýýðèéã ãàðãàõàä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéäàã õóâü õ¿ì¿¿ñ, á¿ëãèéã îðóóëäàã. Ѻðºã ýëèòýä ýðõ áàðèã÷ ýëèòèéí áàéð ñóóðü ýçëýõèéã ýðìýëçýæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñèéã  îðóóëíà.

3-ðò. Øèíý õ¿í ýëñ¿¿ëýõ ÷àäâàðààð ýëèòèéã íýýëòòýé áà õààëòòàé ãýæ õóâààíà.  Èíãýæ àâ÷ ¿çýõýä õýí, ÿàæ ýëèò á¿ëýãò îðæ õýí òýäíèéã ñîíãîí øàëãàðóóëæ, ÿìàð æóðàì øàëãóóðûã ¿íäýñ áîëãîæ ñîíãîëòûã ÷óõàì õààíààñ õèéæ áàéíà ãýõ çýðýã àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé áîëäîã.

 4-ðò Ýëèòèéã á¿òöýýð íü íÿãòðàë ñàéòàé, íýãäýë íÿãòðàë ñóëòàé ãýæ àíãèëäàã. Íÿãòðàë ñàéòàé ýëèò íü õàíãàëòòàé ñàéí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí, ýëèò¿¿äèéí äîòîîä á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä òîãòâîðòîé õàðüöàà òîãòñîí, á¿ëýã õîîðîíäûí ºðñºë人íèé ò¿âøèí íèëýýä  äîîãóóð ýëèò¿¿äèéí äóíäàõ çºð÷èë人í íü ýâëýðøã¿é øèíæòýé áèø.  Ýëèò¿¿äèéí íýãäýë ñóë áàéâàë òýä ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé  áàéð ñóóðü áîëîí áàÿëàãèéã äàõèí õóâààðèëàõ, õÿíàëò òàâèõ õ¿ðýýíèé á¿ëýãëýë¿¿äèéí õîîðîíä øèð¿¿í òýìöýë ÿâàãäàæ áàéäàã îíöëîãòîé.    

            5-ðò Һ뺺ëëèéí ò¿âøèíãýýðýý äýýä çýðãèéí áà äîîä ò¿âøíèé òºëººëºëòýé ãýæ õóâààãäàíà.  Ýäíèé õîîðîíäûí ÿëãàà íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí õýñãèéí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýõ ò¿âøèíä îðøèíî.

            Ìàíàé îðíû õóâüä çàõèðãààäàëòûí æèë¿¿äýä íèéãìèéí ýëèò õýñãèéã ¿íäñýíäýý ÌÀÕÍ –ûí ãèø¿¿äýýñ øèëæ ñîíãîãäñîí õýñýã á¿ðä¿¿ëæ áàéñàí áºãººä ýíý õ¿ðýýíèéõýí íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë ñàëáàðò ìîíïîëü ýðõ òîãòîîæ ÷àäñàí  þì. 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð ñºðºã ýëèò ¿¿ñ÷ õ¿÷òýé ¿éë ÿâö ýõýëæ  ÿíç á¿ðèéí àðд÷èëñàí õºäºë㺺íèé óäèðäàã÷èä,  áîëîâñðîë ñî¸ë øó- íû á¿òýýë÷ ñýõýýòí¿¿ä, áèçíåñèéí á¿ëýãëýëèéíõýí îðæ èðñýí.   

Ëåêö5.   Улс төрийн үйл ажиллагаа, үйл байдал

Улс төрийн үйл ажиллагаа гэдэг ойлголтыг томъёолохын тулд юуны өмнө ерөөс үйл ажиллагаа гэж юу болохыг авч үзье. Үйл ажиллагаа гэдгийг хамгийн ерөнхий байдлаараа хүний чиг зорилготой, ухамсартай үйл байдал юм. Үйл ажиллагааны онцлог шинж нь ямар нэг зорилго, үр дүнд хүрэхэд чиглэсэн, тухайн үеийн түүхэн тодорхой нөхцөлтэй уялдаатай, нийгмийн янз бүрийн хэм хэмжээгээр заавал зохицуулагдаж, тодорхой хэмжээний хүч чармайлт гаргахыг шаардаж байдагт оршдог. Эдгээр шинжийг агуулаагүй бусад аливаа идэвхит үйлдлийг үйл ажиллагаа гэж үзэхгүй.

Үйл ажиллагаа нь зорилго, агуулга, хамарч буй хүрээ субъект зэрэг олон шинжээрээ ялгагдана. Энэ үүднээс авч үзвэл улс төр, олон нийт, эдийн засаг, аж ахуйн гэх мэт олон төрлийн үйл ажиллагаа байна.

Өрнөдийн улс төр судлаачид улс төрийн үйл ажиллагааг улс төрийн үйл байдал, улс төрийн оролцоо гэсэн категориудын үүднээс судалж, үздэг бөгөөд уг судлаач философи-сэтгэл зүйн ямар чиглэлийг баримталдагаас шалтгаалан улс төрийн үйл байдлыг улс төрийн сонирхолд үндэслэн улс төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагууд, нийгмийн институудэд нөлөөлж, өөрийнхөө байдлыг сайжруулахын төлөө хүмүүсийн улс төрийн оролцоо, үйл ажиллагаа гэж үздэг. Тэд улс төрийн үйл байдлын үндсэн хөшүүрэг нь улс төрийн сонирхол гэж үзээд, эдгээр сонирхлуудын тэнцвэрт шинж нь улс төрийн тогтвортой байдлын гол нөхцөл, харин тэдгээрийн зөрчил тэмцэл нь улс төрийн болон нийгмийн мөргөлдөөнд хүргэдэг гэж үздэг байна.

Соёлын судалгааны чиглэлийнхэн / Г.Алмонд, С.Верба, У.Розебаум / улс төрийн үйл байдлын шинж чанар, төлөв нь улс төрийн соёлын тодорхой хэв маягаар тодорхойлогдоно. Улс төрийн өндөр соёлтой нийгэм нь өндөр ёс суртахуунтай, хариуцлагатай, зан суртахууны зарчмуудыг эзэмшсэн, ухаалаг шинжүүдийг өөртөө бүрдүүлсэн “улс төрийн өөгүй хүнийг” төлөвшүүлэх ёстой гэж үзээд ийм шинжүүдийг өөртөө агуулсан хүн нь ардчилсан улс төрийн институтыг дэмждэг, улс төрийн үйл ажиллагааныхаа зорилго, түүнд хүрэх арга замаа зөв сонгож, буй болсон улс төрийн байдлыг бодитойгоор дүгнэх чадвартай гэж дүгнэжээ.

Гуравдахь үзэл баримтлалын талынхан / А.Бентли, И.Уатсон ,Ч.Мерриам / улс төрийн үйл байдлыг бихевиорист чиглэлийн үүднээс авч үзэж түүний сэдлийг эмпирик судалгааны дүнд нэг л удаагийн улс төрийн оролцооны байдлаар тодорхойлохыг зорьдог байна. Ингэхдээ тэд улс төрийн оролцооны үндсэн хөшүүрэг нь хүн болгон эрх мэдэлтэй байхыг хүсч эрх мэдэл рүү тэмүүлдэгтэй холбоотой гэж үздэг байна. Үүнээс гадна бихевиорист чиглэлийн хүрээнд улс төрийн бодлогод хувь хүний оролцооны сэтгэл зүйн учир шалтгааныг судалдаг З.Фрейдийн үндэслэсэн сэтгэцийн шинжилгээ / психоанализм/ мөн голлох үүрэг гүйцэтгэдэг.

Нийгмийн хөгжлийн хууль биш, харин сэтгэгцийн төсөөлшгүй хүч чадал л хүний зан авирыг жолооддог гэсэн санаа нь фрейдийн гүн ухааны цөм нь юм. Хүний нийгэм, соёл иргэншил, ёс суртахууны үүсэл нь хөдөлмөрийн үйл ажиллагаагаар ч бус, нийгмийн үйлдвэрлэлийн харьцаагаар ч бус ердөө сэтгэл ханамжтай буюу эсхүл үймрэн гансарсан дур хүслээр тайлбарлагдана хэмээх үзэл нь Фрейдийн онолын нэг гол номлол болно. Хэдийгээр Фрейдийн залгамжлагчид /Г.Лассвэлл, Дж.Бабер, А.Ф.Девис-баруун чигийн баримтлагчид/, ялангуяа /Э.Фромм, Г.Адорно, Г.Меркузе, А.Лоренцер-зүүн психоанализ/ зүүн чиглэлийн сэтгэцийн шинжлэгчид сонгодог Фрейдизмийн “либидо” буюу дур хүсэл нь хүний ажиллагааны гол бааз, суурь болдог гэсэн санааг засварлахыг оролдсон боловч энэ санаа нь сэтгэцийн шинжилгээний нэг номлол хэвээр үлджээ.

Сэтгэцийн шинжилгээ нь хүний улс төрийн үйл ажиллагаанд ухамсарлагдаагүй механизмын үүрэг роль, хувь хүний сэтгэл зүйн онцлог, сэдлийг судлахад чиглэгддэг байна.

Бихевиористууд улс төрийн судлалын уламжлалт институтын аргаас татгалзаж, улс төрийн бодлого бол улс төрийн амьдралд оролцогч хүмүүсийн үйл ажиллагаа юм. Иймд улс төрийн том нэгжүүд, институдыг судлах бус харин хувь хүний улс төрийн үйл байдлыг судалгааны гол объект болгох ёстой гэж үзжээ.

Улс төрийн үйл ажиллагаа, үйл байдлын талаар олон янзын үзэл баримтлал байдаг хэдий ч энэ нь төр, засгийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд хүмүүсийн оролцож байгаа оролцооны бүхий л хэлбэрээр тодорхойлогддог гэдэгтэй эрдэмтэд санал нэгтэй байдаг байна. Өөрөөр хэлбэл иргэн хүнийг улс төрийн тодорхой нийгэмлэгийн гишүүн болохынх нь хувьд түүний үүргийг тодорхойлж байгаа үйл байдлыг улс төрийн үйл байдал гэнэ.

Үүнээс үзэхэд улс төрийн үйл байдал нь их нарийн, ээдрээтэй өргөн агуулгатай үзэгдэл юм. Гэсэн хэдий ч түүнийг дотор нь нэгдүгээрт, “нээлттэй” буюу улс төрийн үйлдэл, хоёрдугаарт, “хаалттай” буюу улс төрийн эс үйлдэл гэсэн хоёр том бүлэг болгон ангилж болох юм.

Улс төрийн үйлдэл нь улс төрийн оролцоо, идэвхтэй үйл ажиллагааг хамарч байдаг. Харин улс төрийн эс үйлдэл нь улс төрийн талаар идэвхгүй, хүнийссэн байдалд байж, улс төрийг сонирхдоггүй, түүнээс ангид байх байдлаар илрэх боловч энэ нь бас өөрөө улс төрийн тодорхой үйл явдлын илэрхийлэл болж байдаг.

Ийнхүү улс төрийн үйл байдал нь улс төрийн үйл явцын субъектүүд, улс төрийн системтэй, өөр хоорондоо болон эргэээд улс төрийн үйл явцтай харилцах бодит харилцаа юм. Эндээс энэхүү харилцан үйлчлэл, бодит харилцааны гол утга учир, улс төрийн агуулга нь юу вэ? гэсэн зүй ёсны асуулт тавигддаг бөгөөд бараг ихэнх судлаачид энд юуны өмнө улс төрийн үйлдэл, улс төрийн оролцооны тухай яригдах ёстой гэж үздэг.

Ëåêö 6.

1.      Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷

            Ëèäåð áóþó Õîøóó÷ëàã÷ ãýäýã ¿ã íü àíãëè õýëíèé leader áóþó äàãóóëàã÷, áóñäûã óäèðäàã÷ ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö, ÷èãëýëèéã ººð÷ëºõ ÷àäâàðòàé õ¿íèéã óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷ ãýíý. Ýíý ¿ãèéí óòãà íü õîøóó÷ëàã÷ õ¿íèé íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ò¿¿íèé îðîëöîõ ¸ñòîé ¿éë ÿâö, ¿éëäë¿¿äèéã õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýãýýð õàðóóëäàã.

Àìåðèêèéí óëñ òºð÷ Ð.Òàêåð “Óëñ òºð- óäèðäëàãûí óðëàã ìºí” õýìýýõ íîìîíäîî “Õîøóó÷ëàã÷èä íü íýã áîë áîäèò õîøóó÷ëàã÷èä ýñâýë àëáàí òóøààëòíóóä áà óäèðäàã÷èä áàéäàã” ãýæýý. Ò¿¿íèéõýýð óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü ýöñèéí á¿ëýãò óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýã÷ ìåõàíèçì þì. Õîøóó÷ëàã÷èä áóñäûã ìàíëàéëæ õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñýýñ ýõëýýä á¿õýë á¿òýí ¿íäýñòíèéã õîéíîîñîî äàãóóëæ ÿâäàã. Õîéíîîñ  íü õ¿ì¿¿ñ øàõàëò, òóëãàëòã¿éãýýð ÿâöãààäàã, á¿ëãèéí ìàíëàéëàã÷, ººðèéí ýð÷èìòýé, èäýâõèòýé áàéäëààð õ¿ì¿¿ñèéí èòãýë, äýìæëýãèéã õ¿ëýýäýã  òèéì õ¿í õîøóó÷ëàã÷ þì. Õîøóó÷ëàã÷ íü òóõàéí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºðèéã çîõèîæ, áóñäûí ºìíººñ øèéäâýð ãàðãàäàã. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü ìºí ÷àíàð,  õýëáýðýýðýý ýðõ ìýäýë, ýðõ ìýäëèéí õàðèëöàà þì.

ßìàð íýãýí áàéãóóëëàãûã ò¿øèãëýõã¿éãýýð øèëäýã õ¿ì¿¿ñ ÷ óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷ áîëæ ÷àääàãã¿éã òîîöîîëîõ õýðýãòýé.   /Æèøýý àñóóõ, õýëýõ îþóòíóóäààñ / ͺ㺺 òàëààñ  óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷ íü òºðèéí áîëîí íàìûí ºíäºð àëáàí òóøààëä áàéõã¿é ÷ áàéñàí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí íºëººëäºã. Ýðõ ìýäëèéí ¿éëäýë, á¿ðýí ýðõ íü òîäîðõîé õ¿í-óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷ààð /ëèäåðýýð/ äàìæèí õýðýãæäýã. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷èä íèéãýì äýõü óëñ òºðèéí ¿éë ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëäýã. Òýä íèéãìèéí ò¿¿õýí õºãæèëä íºëººëæ ÷àäàõóéö õºòºëáºðèéã äýâø¿¿ëæ òàâüäàã. Õîøóó÷ëàã÷ã¿éãýýð óëñ òºð õýçýý ÷ íèéãìèéí ¿éë ÿâöàä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é. Ò¿¿õèéã ýðãýí õàðàõàä òîì õýìæýýíèé òîä ãàðàìãàé óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàã÷èä èõýâ÷ëýí íèéãìèéí õºãæëèéí õÿìðàë, ººð÷ëºëòòýé ¿åä òîäîð÷ ãàð÷ èðäýã.  Õîøóó÷ëàã÷ ãýäýã îéëãîëò õîøóó÷ëàë ãýäýã îéëãîëòòîé íÿãò õîëáîîòîé.

2. Õîøóó÷ëàë

Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë 19-ð çóóíû ñ¿¿ë÷ 20-ð çóóíû ýõýí ¿åä ¿çýë áàðèìòëàëûí õóâüä áîëîâñðîãäîí õºãæèæ èðæýý. Îð÷èí ¿åä  óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàëûí òîäîðõîé ñóäàëãàà èõýýõýí ºðíºí äýëãýð÷,  ¿ð ä¿í íü àøèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë 1972-1983 îíóóäàä ãýõýä 200 ãàðóé ýðäýìòýí ýíý ÷èãëýëýýð çîõèîë á¿òýýë òóðâèæýý. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë áîë íèéãýì, óëñ òºð, ñýòãýë ç¿éí ò¿¿õýí òîäîðõîé ¿çýãäýë. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü îíîë, ïðàêòèêèéí òîìîîõîí ñóäëàãäàõóóí áºãººä íýí ýðòíèé ò¿¿õòýé. Ôðàíöûí óëñ òºð ñóäëàà÷ Æ.Áëîíäåëü” Õîøóó÷ëàë íü õ¿í òºðºëõòºí ¿¿ññýí ¿åýñ ë áàéñàí ¿çýãäýë áºãººä òýð íü èõ áàãà áàéãóóëëàãóóäàä, áèçíåñ, øàøèí, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, áóÿíû áàéãóóëëàãàä, òýð÷ëýí îëîí íèéòèéí æàãñààë öóãëààí, äýýðýì÷íèé á¿ëýãò ÷ áàéäàã. Õîøóó÷ëàë áàéõûí òóëä á¿ëýã çààâàë áàéíà, õààíà á¿ëýã áàéíà òýíä õîøóó÷ëàë áàéíà. Õîøóó÷ëàëûí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð äîòðîîñ óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü õîøóó÷ëàëûí ìºí ÷àíàðûã õàìãèéí òîäîîð õàðóóëäàã áºãººä òºð, çàñàãëàëûí àñóóäàë, ýðõ ìýäýëòýé ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õîëáîãäñîí áàéäàã. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàëûã äàðààõ 2 ò¿âøèíä ñóäàëäàã. 1-ðò îíîë àðãà ç¿éí ò¿âøèíä 2-ðò õýðýãëýýíèé ÷èãëýëýýð òóñ òóñ ñóäàëæ áàéäàã.

Îíîëûí ¿¿äíýýñ óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü óäèðäàõ ðîëü ã¿éöýòãýäýã õóâü õ¿í áîëîí õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã áóñàä õ¿ì¿¿ñ òîéðîí íýãäýæ, íÿãòðàõ ¿éë ÿâöûí ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ òóõàé ¿çýë áàðèìòëàëûí ñèñòåì áàéäàã áîë ïðàêòèê óòãààðàà óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü óëñ òºðèéí ëèäåð ÿìàð õ¿í áàéíà? ÿàæ àæèëëàæ áàéíà? ãýäýã òàëààðõè ìýäýýëýë, ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò, ìýäðýìæ, ñýòãýãäëèéí íèéëáýð öîãö þì.  Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàëûí  ñóäàëãààíû  óëàìæëàëò ñýòãýëãýýíä äîìîã ç¿é, ò¿¿õ, øàøèí, ã¿í óõààíû õàíäëàãóóä äàâóóòàé çîíõèëæ èðñýí. Õîøóó÷ëàë ãýäýã íü ÿìàð íýãýí á¿ëãèéí ãèø¿¿ä áîëîí õîøóó÷ëàã÷èéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ìåõàíèçì ãýäãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Õîøóó÷ëàë íü õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí õºäºëìºðèéã çîõèîí áàéãóóëàõ  ¿íýí áîäèò øààðäëàãà áàéäãèéã  õàðóóëäàã. Õîøóó÷ëàë íü õààíà á¿ëýã, õýñýã, õàìòàðñàí õºäºëìºð áàéãàà òýð ãàçàð á¿ðò áàéäàã. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë ãýäýã áîë  õîøóó÷ëàã÷ íèéãýìä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä õîøóó÷ëàã÷ õèéãýýä îëîí íèéòèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë þì.

Óëñ òºð äýõü õîøóó÷ëàë õýä õýäýí ºâºðìºö îíöëîãòîé.

1.      Íèéò ¿íäýñòíèé õîøóó÷ëàã÷ õèéãýýä íèéãìèéí õîîðîíä øóóä õàðèëöàí ¿éë÷ëýë áàéäàãã¿é áºãººä ýíý íü улс òөрèéí õîøóó÷ëàë íü /óëñ òºðèéí íàì, ñîíèðõëûí á¿ëýã, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð äàìæäàã.

2.      Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü îëîí òàëûí øèíæòýé, õîøóó÷ëàã÷ íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí ñîíèðõîëòîé çîõèöîõîä àíõààð÷, ººðèéíõ íü ¿éë àæèëëàãààíààñ îëîí íèéòèéí õ¿ñýí õ¿ëýýñýí áàéäëûã çºâòãºõºä òýì¿¿ëäýã.

3.      Äýýä óäèðäëàãóóä øèéäâýð ãàðãàäàã ó÷ðààñ óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü ýâñëèéí øèíæòýé áàéäàã. Õîøóó÷ëàã÷èéí îéðûí õ¿ðýýíèé îëîí òîîíû øèíæýý÷äèéí îëîí íèéòýä ¿ë àæèãëàãäàã÷ àæèë íü áàéíãà íóóãäìàë áàéäàã.

4.      Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë íü ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð ñèñòåì÷ëýãäñýí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë õîøóó÷ëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð îðøèí áàéãàà íèéãìèéí õàðèëöàà õýì õýìæýý, øèéäâýð ãàðãàõ æóðìààð õÿçãààðëàãääàã. Óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë õýä õýäýí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. ¯¿íä:  ïðîãðàììûí, óäèðäàõ, äàé÷ëàõ, íýãòãýõ, õîëáîõ, õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çýðýã ¿¿ðã¿¿äòýé. Ýíäýýñ ä¿ãíýýä õîøóó÷ëàë ãýäýã áîë õîøóó÷ëàã÷èéí õóâèéí øèíæ ÷àíàð, çàñàãëàëàà õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýðýãñýë, õîøóó÷ëàã÷èä òóëãàðñàí íºõöºë áàéäàë þì.

Ëåêö 7.  Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí  îéëãîëò, á¿òýö, ¿¿ðýã

                  Óëñ òºðèéí ñèñòåì ãýäýã íü òºð, íèéãìèéí  áàéãóóëëàãóóäûí íýãäýë, ýðõ ç¿éí áîëîí óëñ òºðèéí õýâ æóðàì, íèéãýì äýõü óëñ òºðèéí çàñàãëàëûã çîõèîí áàéãóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãñë¿¿äèéí íèéëáýð öîãö þì. Óëñ òºðèéí ñèñòåì ãýäýã íü ÓÒØÓ-íû ãîë îéëãîëòóóäûí íýã áºãººä óëñ òºðèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, ò¿¿íèé ¿¿ðýãò áèäíèé àíõààðëûã õàíäóóëàí óëñ òºðèéí àìüäðàë, óëñ òºðèéí ¿éë ÿâöûã öýãöòýé àâ÷ ¿çýõ áîëîìæ îëãîäîã. Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã ýìõëýí çàíãèäàæ, áýõæ¿¿ëýõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîë óëñ òºðèéí çàñàãëàë þì. Óëñ òºðèéí ñèñòåì íü íèéãìèéí ¿íäñýí ãîë ñîíèðõëóóäûã òîäðóóëàí á¿ëýãëýæ, ò¿¿íèéã öýíýãëýí óëñ òºðèéí áîäëîãîä òóñãàí áýõæ¿¿ëäýã. Íèéãýìä õóóëü ¸ñîîð àëáàäëàãûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ á¿õèé òîãòîëöîî ãýæ óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã òîäîðõîéëæ áîëíî. Óëñ òºðèéí ñèñòåì ººðèéí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýí, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü òºð ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëäàã áàéíà. ßíç á¿ðèéí íèéãìèéí íýãäýë,  áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, á¿òýýë÷ õîëáîîä çýðýã óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íü óëñ òºðèéí ñèñòåìä ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã.

Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä óëñ òºðèéí õàðèëöàà áàãòäàã. Óëñ òºðèéí õàðèëöàà íü òóõàéí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí àãóóëãà, îðøèí òîãòíîõ øèíæ ÷àíàðûã èëýðõèéëäýã. Íèéãýì-àíãèéí á¿òýö, óëñ òºðèéí äýãëýì, óëñ òºðèéí óõàìñðûí ò¿âøèí, ¿çýë ñóðòàë áîëîí áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñýýñ óëñ òºðèéí õàðèëöàà òîäîðõîéëîãäîæ ò¿¿íèé õºãæèë õàìààð÷ áàéäàã. ¯¿íèé çýðýãöýý óëñ òºðèéí õàðèëöàà íü  óëñ òºðèéí òóðøëàãà, óëàìæëàë, óëñ òºðèéí ñî¸ëûí òîäîðõîé ò¿âøèíã õàäãàëàí áýõæ¿¿ëýõ õýëáýð íü áîëíî. Óëñ òºðèéí õàðèëöàà íü íèéãìèéí ÷èã õàíäëàãààðàà òîãòíîæ áóé óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã áýõæ¿¿ëýõ ãýñýí  ýñâýë ñºðºã õ¿÷íèé ñîíèðõëûã èëýðõèéëñýí õàðèëöàà ãýæ ÿëãàãäàíà.

Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí ÷óõàë á¿ðäýë õýñýã áîë óëñ òºðèéí õýì õýìæýý  áîëîí çàð÷ìóóä þì. Òýäãýýð íü íèéãìèéí àìüäðàëûí ¿íäñýí õýì õýìæýýã á¿ðä¿¿ëíý. Õýì õýìæýý íü óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí  ¿éë àæèëëàãàà, óëñ òºðèéí õàðèëöààíû øèíæ òºðõèéã çîõèöóóëàí ò¿¿íä äýñ äàðààëàë áèé áîëãîæ, òîãòâîðòîé áàéäàëä õ¿ðãýõýä ÷èãë¿¿ëäýã. Óëñ òºðèéí õýì õýìæýý, çàð÷ìóóäûí àãóóëãà íü íèéãìèéí õºãæëèéí çîðèëò, èðãýíèé íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿âøèí, óëñ òºðèéí äýãëýìèéí òºðºë àíãè, óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí ò¿¿õýí áà ñî¸ëûí îíöëîãîîð òîäîðõîéëîãäîíî. Óëñ òºðèéí õýì õýìæýý áîëîí çàð÷ìóóäààð äàìæóóëàí òîäîðõîé íèéãìèéí ñîíèðõîë áîëîí óëñ òºðèéí áàéãóóëàëò íü àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðºãäºí áýõæèæ  áàéäàã. ¯¿íèé çýðýãöýý ýäãýýð çàð÷èì, õýì õýìæýýí¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð óëñ òºð, çàñàãëàëûí á¿òýö íü õóóëèéí õ¿ðýýíä íèéãìèéí õºãæëèéã õàíãàõ àñóóäëûã øèéäýæ, ººðèéí çîðèëãî, ñàíààãàà íèéãýìä óëàìæëàí õ¿ðãýæ, óëñ òºðèéí àìüäðàëä îðîëöîã÷äûí çàí ¿éëäëèéí ºâºðìºö çàãâàðûã òîäîðõîéëäîã.

Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí á¿òýöýä óëñ òºðèéí óõàìñàð, óëñ òºðèéí ñî¸ë áàãòäàã. Óëñ òºðèéí õàðèëöàà, ñîíèðõîëûã õ¿ì¿¿ñ òóñãàæ àâñаíààð óëñ òºðèéí óõàìñàð òºëºâøèõ ýõëýë áîëäîã. Óëìààð õ¿ì¿¿ñ óëñ òºðèéí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã ä¿ãíýæ òýð íü òîäîðõîé ¿çýë ñàíàà, îíîë áîëîí òºëºâøèí óëñ òºðèéí óõàìñàð áèé áîëîí á¿ðýëääýã. Óëñ òºð ñóäëàà÷, àìåðèêèéí ýðäýìòýí Ä.Èñòîí “Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí çîðèëò íü áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áóé îð÷èíä  ººðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàí, õàäãаëàãäàæ ¿ëäýõ ÿâäàë þì.  ̺í àìåðèêèéí óëñ òºð ñóäëàà÷ Ã.Àëìîíä “Íèéãýì  îðøèí òîãòíîæ,  çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä øààðäëàãàòàé òîãòîëöîîíû íýã õýñýã áîë óëñ òºðèéí ñèñòåì þì  ãýæ ¿çñýí.

Óëñ òºðèéí ¿¿ðã¿¿äèéã îëîí ÿíçààð àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Óëñ òºðèéã çîðèëãîîð òîäîðõîéëîõ áàéð ñóóðèíààñ õàíäâàë ¿¿ðã¿¿ä íü äаðààõ óëñ òºðèéí çîðèëãî ÷èãëýë áàéäàëä  õóâààãäàíà. ¯éë àæèëëàãààíû çîðèëãî, çîðèëò, ìºðèéí õºòºëáºðèéã òîäîðõîéëîõ, íººö¿¿äèéã äàé÷ëàõ, íèéãìèéã îéðòîí íÿãòðóóëàõ, íèéãýì-óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýì õýìæýýã çîõèöóóëàõ, ¿íýò ç¿éëñèéã õóâààðèàëàõ,  ãýõ ìýò. Íýã õýñýã ñóäëàà÷èä ñèñòåìèéí ãàäóóðõ ¿¿ðýã/ óëñ òºðèéí òºëººëºë, çîðèëãî ÷èãëýëò áàéäàë, çîõèöóóëàëò, èíòåãðàöè, áà äîòîîäûí ¿¿ðýã/ ÷èãë¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, ñàíàà÷ëàã÷ ãýæ àíãèëñàí áàéäàã.

Ëåêö 8.  "Óëñ òºðèéí äýãëýì"

Óëñ òºðèéí äýãëýì ãýäýã íü óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí á¿òö¿¿äèéí òîäîðõîé äýã æóðàì á¿õèé õàðèëöàí õîëáîî, ò¿¿í÷ëýí çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ, óëñ òºðèéí çîðèëãîä õ¿ðýõ àðãóóäûí öîãöûã õýëíý. Óëñ òºðèéí äýãëýì íü  óëñ òºðèйí ñèñòåìèéí õºäºë㺺í, ¿¿ðãèéí øèíæ ÷àíàðûã èëýðõèéëäýã. Àíõ Ãðåêèéí ñýòãýã÷ Àðèñòîòåëü 150 õîò óëñûí óäèðäëàãûí õýëáýðèéã õàðüöóóëàí ñóäëàæ ¿çýýä, àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõëûã ýðõýìëýæ áàéãàà áîëîí çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé õ¿íèé òîîãîîð íü øàëãóóð áîëãîí óëñ òºðèéí äýãëýìèéã àíãèëæ áàéæýý. Åð íü ºíººãèéí ñóäëàà÷äûí ñàíàë íèéëäýã õàìãèéí ò¿ãýýìýë àíãèëàë íü äýãëýìèéã äèêòàòóð/ äàðàíãóéëàã÷/, àðä÷èëñàí /äåìîêðàòè/ ãýæ õóâààæ ¿çäýã.   Äèêòàòóðà ãýäýã íü íýð íü / ëàòèí dictatur-õÿçãààðã¿é, çàñàãëàë / íýã õ¿í áîëîí á¿ëãèéí õÿçãààðã¿é çàñàãëàë íîёðõäîã äýãëýìèéã á¿õýëä íü èëýðõèéëäýã. Ýðòíèé Ðîìä îíöãîé äàëãàâàð áèåë¿¿ëýõ áóþó òºð óëñàä àþóë çàíàë òóëãàðñàí ¿åä èõýýõýí ýðõ ìýäýë á¿õèé àëáàí òóøààëä òîìèëîãäñîí õ¿íèéã äèêòàòîð ãýæ íýðëýäýã áàéæýý. Äèêòàòîðûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà 6 ñàðààñ íýã èõ õýòýðäýãã¿é áºãººä îíöãîé á¿ðýí ýðõ íü äýýðõ õóãàöààãààð ë äóóñãàâàð áîëäîã áàéæýý. Äèêòàòóðûí ýðòíèé õýëáýð¿¿äýä òèðàíè, îëиãàðõè, äåñïîòèçìèéã õàìààðóóëæ áîëíî. Òèðàíè íü çàñãèéí ýðõèéã õ¿÷èðõýã öýðãèéí æàíæèí áóëààí àâñàí ¿åä ¿¿ñ÷ áàéæýý. Ýíý çàñàã íü àðä ò¿ìíèéã øóóä õ¿÷èðõèéëýí äàðаìòëàõàä òóëãóóðëàäàã áºãººä òèðàíèéí ýðõ ìýäýë õÿçãààðã¿é áàéñàí áàéíà. Ýðòíèé ãðåêò îëèãàðõè ãýäãèéã èõýä áàÿí, ýðõ ÿìáàòàé õ¿ì¿¿ñèéí ÿâöóó á¿ëãèéí çàñàã ãýæ îйëãîæ áàéæýý. Òðèàíèàñ ÿëãààòàé íü äåñïîòèçì íü îðøèí áóé õ¿é íýãäýë, îâîã, øàøíû óëàìæëàëä òóëãóóðëàäàã. Äåñïîò, ò¿¿íèé òºðèéí àïïàðàò áîëîí ìÿíäàãòàí òóøààëòíóóäûí ýðõ ìýäýë íü ýíýõ¿¿ óëàìæëàëààðàà õÿçãààðëàãäàæ áàéâ. ªíººãèéí èõýíõ óëñ òºð ñóäëàà÷èä äèêòàòóðûã òîòàëèòàðèçì áà àâòîðèòàðèçì ãýæ  õóâààæ ¿çäýã.

Àðä÷èëñàí äýãëýì /ãðåê demos- àðä ò¿ìýí, cratos-çàñàãëàë, õ¿÷ / ãýñýí óòãàòàé. Ýðòíèé ãðåêò îðøèæ áàéñàí ÷ äèêòàòóðààñ àðàé õîéø ¿¿ñ÷ýý. Ýðòíèé àðä÷èëëûí öýöýãëýëò Ìݪ 5-ð çóóíä Àôèíä îðãèëäîî õ¿ð÷ýý. Ýíý àðä÷èëàë íü ïîëèñ õýìýýõ õîò óëñóóäûí õ¿ðýýíä îðøèæ áàéñàí. Õîò óëñûí ãîë ãîë àñóóäëóóäûã õýëýëöýõ öóãëààí áîëîí ñîíãóóëüä ÷ºëººò èðãýä á¿ãä îðîëöäîã áàéëàà. Ýðòíèé àðä÷èëàëûí ¿åä áèå õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé ÿðèãääàãã¿é áàéæýý. Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëàë íü ýðòíèé àðä÷èëëààñ íýëýýä ÿëãààòàé. Ãîë øèíæ¿¿ä íü:

1.      Á¿õ íèéòèéí ñîíãóóëèéí ¿íäñýí äýýð áèé áîëäîã çàñàãëàëûí тºëººëëèéí áàéãóóëëàãàòàé áàéõ.

2.      Èðãýäèéí óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, ýíý õ¿ðýýíä èðãýä çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã äýìæäýã áîëîí ñºðºã íàì, õ¿÷èí, îëîí íèéòèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûí áàéãóóëëàãàä ýâñýëäýí íýãäэæ õóóëèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæòîé áàéõ.

3.      Òºðèéí àïïàðàòûã çàñàãëàë õóâààðèëàõ çàð÷èìûí äàãóó çîõèîí áàéãóóëàõ, ýíý ¿åä õóóëü òîãòîîõ ãàíöõàí áàéãóóëëàãà íü ïàðëàìåíò áîëäîã.

4.      Óëñ òºðèéí îëîí óðãàëü÷ ¿çýë / ïëþðàëèçì/

5.      Çàñàãëàëûí èë òîä áàéäàë çýðýã áîëíî.

Òîòàëèòîð äýãëýì óëñ òºðèéí ò¿¿õýí ºâºðìºö ¿çýãäýë áîëîõ íü

Òîòàëèòîð ãýæ òºð íü íèéãìèéí àìüäðàëä á¿õýëä íü áîëîí áèå õ¿íèé àìüäðàëä ÷ á¿ðýí õÿíàëò òàâèäàã óëñ òºðèéí äýãëýì þì. Òîò-çì  ãýäýã íýð òîìú¸î 1925 îíä Èòàëèéí ôàøèñò ëèäåð Á.Ìóññîëèíè ººðèéí áàéãóóëñàí äýãëýìýý íýðëýõèéí òóëä õýðýãëýæýý. Äýëõèéí 2-ð äàéíû äàðàà áàðóóíû óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíä òîò-çì ãýæ ôàøèñò Ãåðìàí, ÇÕÓ, õóó÷èí ñîöèàëèñò îðíóóäàä îðøèæ áàéñàí äýãëýìèéã îéëãîæ áàéæýý. 1956 îíä Àìåðêèèéí ñóäëàà÷ Ê.Ôðèäðèõ, Ç. Áæåçèíñêèé òîòàëèòîð äýãëýì¿¿äèéí ãîë øèíæ¿¿äèéã òîìú¸îëæýý.

1.      ªìíºõ äýã æóðìûã á¿ðýí ¿ã¿éñãýæ øèíý íèéãìèéã áàéãóóëàõûí òóëä èðãýäèéã íýãäýõèéã óðèàëàí äóóäñàí àëáàí ¸ñíû ¿çýë ñóðòàë. Ýíý ¿çýë ñóðòëûã íèéãìèéí á¿õ ãèø¿¿ä äýìæèæ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé.

2.      Çàñàãëàëä õàðèçìàòèê /áóðõàí òýíãýðýñ îëãîñîí ÷àäâàðòàé óäèðäàã÷èéã îéëãîäîã/ ëèäåðýýð  óäèðäóóëñàí îëèãàðõи á¿òýöòýé, íýãäìýë îëîí ò¿ìíèé íýã íàìûí ýçýðõýë íî¸ëíî. Íàì íü òºðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ ò¿¿íä õóòãàëääàã.

3.      Òåððîðèñò öàãäààãèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîîòîé, ýíý íü íèéãìýý á¿õýëä íü õÿíàæ áàéäàã. Áèå õ¿í, àíãè, óãсààòíû á¿ëã¿¿ä íü õÿíàãäàæ áàéäàã.

4.      Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä íàìûí õÿíàëò òàâüäàã. Ðàäèî, òåëåâèç, õýâëýë, êèíî, óòãà çîõèîë çýðýã îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí á¿õ õýðýãñë¿¿äýä õÿíàëò òàâüæ, õàòóó öåíçóðòàé áàéäàã.

5.      Çýâñýãò õ¿÷èíä á¿õýë íü õÿíàëò òàâüäàã.

6.      Ýäèéí çàñàãò òºâëºðñºí õÿíàëò òàâüäàã.    

 

 Ëåêö 9.  "Óëñ òºðèéí ìºðãºëäºí áà õÿìðàë

Óëñ òºðèéí ìºðãºë人í ãýäýã íü óëñ òºðèéí çîðèëãî, àøèã ñîíèðõîë, ¿íýò ç¿éë, áàéð ñóóðèàðàà ººð õîîðîíäîî òýðñýëäýã÷ ñóáúåêò¿¿äèéí çºðºë人í òýìöýë þì. Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí íýã ñóáúåêò íèéòýä à÷ õîëáîãäîëòîé øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ, íºëººëºõ, íººö áàÿëàãèéã õóâààðèëàõ, ººðèéí àøèã ñîíèðõîë ¿çýë áàðèìòëàëûã íèéãìýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, óëñ òºðèéí çàñàãëàëûã òîãòîîõûí òºëººõ òýìöëèéí ÿâöàä ìºðãºë人í èëýð÷ ãàðäàã. Óëñ òºðèéí çàñàãëàë, çàñàãëàëûí èíñòèóòóóä, íèéãìèéí á¿ëãèéí óëñ òºðèéí áàéð ñóóðü, ¿íýò ç¿éë ãýõ ìýò óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí á¿õèé ë ýëåìåíò¿¿ä óëñ òºðèéí ìºðãºë人íèé îáúåêò áîëäîã.  Óëñ òºðèéí ìºðãºë人íèé ¿íäñýí 3-í õýëáýð áàéäàã.

1.      Àøèã ñîíèðõîëûí ìºðãºë人í.  Èéì ìºðãºëäººí¿¿ä íü ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèëòýé, óëñ òºðèéí áàéäàë íü òîãòâîðòîé óëñóóäàä áàéõ áºãººä òàòâàðûí õýìæýý, íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãî çýðýã àñóóäëààðõ áàéð ñóóðèéí ìºðãºë人í þì. Ýíý òºðëèéí ìºðãºë人íèéã òàëóóäûí õîîðîíä áóóëò õèéõ çàìààð õÿëáàðõàí øèéäýæ áîëäîã.

2.      ¯íýò ç¿éëèéí ìºðãºë人í. Óëñ òºðèéí áàéãóóëàë íü òîãòâîðã¿é õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä òîõèîëäîõ áºãººä òàëóóäûí òàâèõ øààðäëàãà õ¿÷òýé áàéäàã. Èéì òºðëèéí ìºðãºë人íèéã øèéäñýíèé ¿ð ä¿íä ýðõ ÷ºëºº, òýãø ýðõ, øóäàðãà ¸ñ óëñ òºðèéí àìüäðàëä õýðýãæèõ áîëîëöîîòîé áîëäîã õýäèé ÷  òàëóóä õàðèëöàí áóóëò õèéõýä ìàø èõ áýðõøýýë ãàðäàã.

3.      Àäèëñàëûí ìºðãºë人í. Óëñ òºðèéí ñóáúåêò ººðèé㺺 õýë, ¿íäýñ, óãñàà, øàøèí çýðýã ÿìàð íýã á¿ëýãòýé àäèëòãàí ¿çýõ ¿åä ¿¿ñäýã. ¯íäýñòýí óãñààòíû õîîðîíä áîëîí, ººð ººð øàøèíòíóóäûí õîîðîíä ¿¿ñäýã èéì ìºðãºë人í íü øèéäâýðëýõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã.

Óëñ òºðèéí ìºðãºë人í íü îðîëöîã÷äûí ò¿âøíýýñ õàìààð÷ óëñ õîîðîíäûí, òºðèéí, á¿ñ íóòãèéí, îðîí íóòãèéí ãýõ ìýò áàéæ áîëäîã. Óëñ òºðèéí äîòîîä ìºðãºë人í íü áàéð ñóóðèéí/ õýâòýý/, ýñðýã òýñðýã / áîñîî/ ãýæ 2 õóâààãäàíà. Óëñ òºðèéí áàéð ñóóðèéí ìºðãºë人íèé ñóáúåêò¿¿ä íü çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ èíñòèòóò, áàéãóóëëàãóóä áàéäàã. Ýñðýã òýñðýã ìºðãºë人í íü íýã òàëààñ ýëèò, íºãºº òàëààñ çàõèðàãäàã÷ îëîíõèéí õîîðîíä ¿¿ñíý. Ýíýõ¿¿ ìºðãºë人íèé îáúåêò íü îðøèí áóé òºðèéí çàñàãëàë áóþó îðøèí áóé äýãëýì á¿õýëäýý  áîëäîã. Òèéìýýñ èéì ìºðãºë人í íü øèéäâýðëýãäýõýä õàìãèéí õ¿íä áóþó ðàäèêàë ãýãääýã. Ðàäèêàë ìºðãºë人í íü óëñ òºðèéí õ¿÷íèé îëîíõè áîëñîí àðä ò¿ìíèé íýëýýä õýñãèéã òàòàí õàìðóóëäàã.

Óëñ òºðèéí äîòîîä ìºðãºë人íèéã äýãëýìèéí áà õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ãýæ 2 õóâààäàã. Äýãëýìèéí ìºðãºë人í ãýäýã íü óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí ãàçàð íóòãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã ýâäýõã¿éãýýð óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã ººð÷ëºõ þì óó çàñãèéí ýðõèéã àâàõ ãýñýí òýìöëèéí ÿâöàä ¿¿ñäýã. Õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ìºðãºë人í íü óëñûí íýã õýñýã ñàëàí òóñãààðëàõ ãýñýí îðîëäëîãûí ¿åä ¿¿ñäýã áºãººä èõýíõäýý àëèâàà íýã ¿íäýñòýí óãñààòíû ººðòºº çàñàí òîõèíîõ ãýñýí òýìöýë áàéäàã. Áèå äààõûã õ¿ñ÷ áóé óãñààòíû á¿ëýã ýíýõ¿¿ ìºðãºë人íèéã äýìæèæ  ººãø¿¿ëæ áàéäàã òуë õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ìºðãºë人í ãýæ ¿çäýã.

Óëñ òºðèéí õÿìðàë.

Óëñ òºðèéí õÿìðàë ãýäýã á¿ëýã õýñýã, óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí õîîðîíäûí ìºðãºë人í òýìöýë àñàð ã¿íçãèéðñýí, óëñ òºðèéí áàéäàë íü õóðöàäñàí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàë þì. Óëñ òºðèéí õÿìðàëûã îëîí óëñûí ìºðãºë人í, çºð÷뺺ñ óëáààëñàí óëñ òºðèéí ãàäààä õÿìðàë, çàñãèéí ãàçàð, ïàðëàìåíò, ¿íäñýí õóóëü çýðãýýñ ¿¿äñýí óëñ òºðèéí äîòîîä õÿìðàë ãýæ 2 àíãèëäàã. Çàñãèéí ãàçðûí õÿìðàë ãýäýã íü çàñãèéí ãàçàð ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é, íýð õ¿íäýý àëäàõûã õýëíý. Çàñãèéí ãàçðûí õÿìðàë íü ëèäåð¿¿äèéã ñîëèõ þì óó á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü îãöðóóëñíààð äóóñãàâàð áîëäîã. Ïàðëàìåíòûí õÿìðàë ãýäýã íü ïàðëàìåíòûí øèéäâýð óëñ îðíû èðãýäèéí îëîíõèéí ýðõ àøèãò íèéöýõýý áîëüæ õóóëü òîãòîõ áàéãóóëëàãà äàõü õ¿÷íèé õàðüöàà ººð÷ëºãäºõèéã õýëíý. ¯¿íèé óëìààñ ïàðëàìåíò òàðæ, øèíý ñîíãóóëü ÿâàãäàíà.