XYII зууны эхэн үеийн Монголчууд , Манж нар
Өвөрмонголыг эзэлсэн нь
17р зууны эхэн үед Төв Азийн олон улсын байдал олон янзын өнгө төрх, ээдрээ
төвөгтэй байжээ. Монголын эзэнт гүрэн задран унаснаас хойш монголчуудын Төв Азийн
олон улсын байдалд үзүүлэх нөлөө аажмаар буурсаар байсан боловч хөрш зэргэлдээ
нүүдэлчин улс түмнүүдэд төдийгүй суурьшмал орнуудын гадаад улс төрийн амьдралд
ч багагүй үүрэг гүйцэтгэсээр байсан. Монголын өмнөд хэсэг, тэр дотроо Өмнөд
Монголын Хорчин аймаг Манжтай анхлан
харилцсан байна. Монгол аймгууд хөрш Манж улстай тэр үеийн олон улсын
харилцаанд тогтсон дэг журмын дагуу элчин солилцох, худ ургийн холбоо тогтоох
зэргээр харилцаж байжээ. Жишээлбэл: ноён Энхдара Нурхачийн дүү Дарханбаатар бэйсийн охин
Сүндэйг эхнэр болгон авсан байдаг. Энэ худ ургийн харилцаа нь 2 улсын хоорондын
харилцаа сайжрахад чиглэгдсэн байсан юм. Харин Манж нар худ ургийн холбоондоо
дулдуйдан, Монгол аймгуудад хяналт тавих, өөрийн талд татан оруулахыг чармайх
болсон байна. Монголын ноёд язгууртнуудад өндөр цол хэргэм, их бэлэг шан
харамгүй өгч байсан нь тэднийг татах нэг хүчтэй хэрэгсэл болж байв. Манжийн
эхний хаадын Мoнголын талаар явуулж байсан
бодлого биеэ даасан ноёд язгууртнуудтай адил тэгш харилцах ба цэрэг –улс төрийн холбоо тогтооход чиглэгдэж
байв. Харин удалгүй хөрш зэргэлдээ бүх улс орныг эзлэн захирах тэнгэрийн эзний
тухай үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд зорих болжээ. 17-р зууны эхэн үед Төв Азийн
хойд хэсэгт оршин нутаглаж байсан монголчууд улс төрийн талаар бутралтай хэдэн
хусэгт хуваагдсан байдалтай байжээ. Монголчууд Өмнөд Монгол, Халх Монгол,
Баруун Монгол, буюу Ойрад гэсэн 3-н хэсэгт хуваагдсан байв. Өмнөд Монголд
монголын сүүлчийн хаан Лигдэний төвлөрсөн засгийн бодлогод дургүйцсэн салан
тусгаарлах хөдөлгөөн хүчтэй байв. Лигдэн
хаан бусад аймаг, улсуудын биеэ даасан салан тусгаарлах үйл ажиллагааг”төрөөс
этгээд үйл явдал” хэмээн үзэж байжээ. 1616 онд байгуулагдсан Умард Алтан улсын
Мин улсын зах хязгаар Өвөрмонголын олон аймагт өөрийн нөлөөг дэлгэрүүлэн, газар
нутгаа тэлэх бодлого явуулах болсон нь хөрш зэргэлдээх Монгол, Мин улсын
тусгаар тогтнолд бодитой аюул занал учруулах болжээ. 1619 оны эцсээр Лигдэн
хутагтын Нурхачид илгээсэн бичигт “ Монгол улс эртнээс Мин улстай өшөөтэй
болохоос Манжтай өшөө атаагүй гэж дурьдсан боловч, өөрийн улсыг Манжаас
хүчирхэгийг дурьдаад өөрийн биеэ “40 н түмт Монголын эзэн Чингис, харин Нурхачийг “Усны 3н түмэн Манжийн эзэн хэмээн
басамжлаад Өвөр, Халх, Хорчины баригдсан ноёд тайж нарыг ямар нэг болзолгүйгээр
суллан тавих, түүний эзлэн авсан Гуаннин хотод цэрэглэн халдахаас татгалзах
зэргийг шаарджээ. Лигдэн хааны энэ захидал Манжийн төрийн ордныхны хорслыг
төрүүлжээ. Үүний хариуд Нурхач Лигдэний элчийг барьж хориод 1620 оны эхээр
хариу элч зарж захидал илгээжээ. Уг захидалд “ өөрийн улсын цэргийн байлдан
дагууллыг магтаад, Лигдэн 40 түмэн
Монголын эзэн хэмээн бардамнавч, түүний
мэдэлд багахан хэсэг нь багтдаг тухай дурьдаад Мин улсын эсрэг Манж нарын хийж
буй дайнд холбоотон болон оролцохыг санал болгожээ. Энэ захидал Лигдэний
дургуйцлийг хүргэж Манжийн хааны элчийг барьж хрооожээ. Гэтэл цуу үг тарж Лигдэн хаан Манжийн элчийг хороосон тухай
яриа үүсэж Лигдэний элчийг Манжийн хаан бас хороожээ.
Õàëõ Ìîíãîë Ìàíæèä ýçëýãäñýí
íü.
Ìàíæ íàð ºâºðìîíãîëûã ýçëýí àâñíààð öýðãèéí õ¿÷ óëàì ºñ÷, ìàíæèéí òºðèéí
ãàäààä áîäëîãî íü ìèí óëñûí ýñðýã õàíäñàí þì.
Ìàíæ íàð íýãýíò ýçëýí àâñàí ºâºðìîíãîëä ýðõ íºëººãºº áýõæ¿¿ëýõ, ººðèéí
öýðãèéí õ¿÷èéã ìîíãîë öýðãèéí õ¿÷ýýð ñýëáýõ, ìºí õÿòàäòàé áàéëäàõäàà àð òàëàà
íàéäâàðòàé áýõëýõ çîðèëãîîð õàëõûí õàí íàðòàé õîëáîî òîãòîîõûã ýðìýëçýæ áàéñàí
þì. Õàëõûí ýðõ áàðèã÷èä ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷èäòàé íàéðñàã õàðèëöàõ çàìààð ìàíæèéí
òàëààñ èðýõ àþóëûã ñààðóóëàõûã îðîëäîæ áàéæýý. Òóõàéí ¿åä ìîíãîëûí èõ õààíû ýðõ
çàõèðãàà íýãýíò óíàñàí öàã òóë õàëõûí óëñ òºðä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ãîìáîäîðæ, ñýöýí õàí àéìãèéí Øîëîé, çàñàãò õàí Ñóáàäàé íàð òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé
áàéæýý. 1638 îíä Ìàíæèéí õààí Õàëõûí ãóðâàí õàíûã æèë á¿ð öàãààí òýìýý, íýæãýýä ñààðàë ìîðü
íàéìûã áýëýã áàðèóëàõ çàðëèã áóóëãàæýý. Èíãýñíýýðýý ìàíæèéí õààí õàëõûí õàí
íàðûí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàæ, ýðõøýýëäýý îðóóëàõûã ñàíààðõæýý. 1639 îíä Õàëõûí íî¸ä Øèðýý öàãààí íóóð õýìýýõ ãàçàð
öóãëàð÷, Ãîìáîäîðæèéí õºâ¿¿í Çàíàáàçàðûã Õàëõ ìîíãîëûí øàøíû òýðã¿¿íýýð
ºðãºìæèëæýý. Òèéíõ¿¿ Çàíàáàçàð íü ìîíãîëûí ò¿¿õýíä àíõäóãààð áîãä Æèáçóíäàìáà
áóþó ªíäºð ãýãýýí õýìýýí àëäàðøèñàí áàéíà. Èéíõ¿¿ íèéò õàëõûí øàøíû òýðã¿¿íèéã
ºðãºìæèëñºí íü "øàøíû
òóãèéí äîð" õàëõûã
íýãòãýõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéñàí þì. 1640 îíä Õàëõ- Îéðàäûí íî¸äóóä Òàðâàãòàéí
Óëààí áóðàà õýìýýõ ãàçàð ÷óóëãàí ÷óóëæ, õàëõ îéðàä ýâ ýå õè÷ýýí õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýëèéã õàìòûí õ¿÷ýýð äàâàí òóóëàõûã óðèàëàí òóíõàãëàæ, òóñ ÷óóëãàíààñ
ìîíãîë -îéðàäûí Èõ öààçûã áàòàëñàí íü ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýëèéí ýñðýã õ¿÷ýý
íýãòãýõ ãýñýí áàñ íýã îðîëäîãî áàéæýý. Óã ÷óóëãàíä Õàëõûí Ýðäýíý Çàñàãò õàí
Ñóáàäàé, Î÷èðáàò, Ãîìáîäîðæ, Ñýöýí õàí àéìãèéí íºëºº á¿õèé íî¸ä, Îéðàäûí
Ýðäýíýáààòàð õóí òàéæ, Õºíäëºí Óáàø, Õîøóóäûí ÿ¿ø õàí õýìýýõ Òºðáàéõ, Òýíãýðýé
òîéí íàðûí òºð, øàøíû ç¿òãýëòí¿¿ä, Õºõ
íóóðûí ìîíãîë÷óóä, Èæèë ìºðíèé òîðãóóä çýðýã
28 òîì íî¸ä îðîëöæýý. Òýäãýýð íî¸ä áîë òóõàéí ¿åèéí ìîíãîëûí õàìãèéí òîì íºëºº
á¿õèé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Òóñ ÷óóëãàíû ãîë çîðèëãî áîë óëñ òºðèéí áóòðàëûã äàâæ,
¿íäýñíèé íýãäëèéã ñýðãýýí áýõæ¿¿ëæ, õàðèéí äàéñíû ºíãºëçëèéã òàñ öîõèõ õýðýãò
ìîíãîë óãñààòíû õàìòûí ÷àðìàéëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä îðøèæ áàéæýý. Òèéíõ¿¿
õýñýã õóãàöààíä õàëõ, îéðàä íî¸ä íýãäýæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýëèéí ýñðýã õ¿÷ýý
íýãòãýæ áàéñàí áîëîâ÷ óäààí ¿ðãýëæèëýýã¿é þì.
1647 îíä Çàñàãò õàí Ñ¿áýäýé ìàíæèéí áîäëîãûã øóóä ýñýðã¿¿öñýí çàõèäàë
èëãýýæ áàéñàí áà ìàíæèä äàãààð îðñîí õ¿ì¿¿ñèéã áóöààõûã õàëõûí íî¸ä íýõýìæëýí
øààðäàæ áàéâ. Áàñ õàëõ÷óóä Îðîñîîñ
äýìæëýã àâàõûã õ¿ñ÷, ñýöýí õàí Øîëîé ìîñêâàä ýë÷ ìîðäóóëæ áàéâ. Õàëõûí òàëààð
ÿâóóëæ áàéñàí ìàíæèéí òºðèéí áîäëîãî 1644 îíîîñ Íóðõà÷èéí à÷ õ¿¿ Ôóëèíã ×èí
óëñûí õààíä ºðãºìæèëñíººñ ýðñ ººð÷ëºãäñºí þì. Ó÷èð íü õÿòàäûã áàéëäàí
ýçëýõäýý àð òàëààñàà äîâòëóóëàõã¿éí òóëä õýñýã õóãàöààíä õàëõòàé áýëýã á¿õèé
ýë÷ ñîëèëöîæ, íàéðòàé õàðèëöàõàä õ¿ðñýí áºãººä õÿòàä óëñûã ýçëýõ çîðèëãîî
áèåë¿¿ëñíèé äàðàà ìàíæèéí öýðýã, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ÷àäàë íü ¿ëýìæ
íýìýãäñýíäýý ýðäýí, ìàíæèéí ç¿ãýýñ õàëõàä ººðèéí áîäëîãîî òóëãàí øààðäàõ íü
äàâàìãàéëàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí. 1651 îíä
õàëõûí Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí íàð 1000 ìîðü, 100 òýìýýã ìàíæèéí õààíä ºðãºí æèë
á¿ðèéí àìãàëàíã àéëòãàæ, íàéðàìäàõûã õ¿ñ÷ýý. Ýíý íü ìàíæèéí ç¿ãýýñ ìîíãîëä
öýðýã îðóóëàõààñ ñýðãèéëýí, áóóëò õèéñýí àæèë áàéëàà. 1653 îíä Ò¿øýýò õàí
Ãîìáîäîðæèéí õ¿¿ Áóíòèð ÿìàð øàëòãààíû óëìààñ Ìàíæèä äàãààð îðñîí íü òîäîðõîéã¿é áîëîâ÷, õàëõûí
íî¸äîîñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àëáàò èðãýäýý àâàí äàãààð îðñîí íî¸í þì. Ìàíæèéí ç¿ãýýñ
õàëõûí äîòîîä õýðýãò õóòãàëäàí îðîõ íü óëàì á¿ð íýìýãäýæ ýëäýâ øàõàëò, õàâ÷ëàãà
÷àíãàð÷ áàéõ òýð ýãçýãòýé ¿åä ñýöýí õàí
Øîëîé 1652 îíä, Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ 1655 îíä óäàà äàðàà íàñ áàðñàí íü Õàëõûí
óëñ òºðèéí áàéäàëä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëæýý. Ñýöýí õàíû îðûã Íîðîâ, Ò¿øýýò õàíû
îðûã ×àõóíäîðæ íàð òóñ òóñ çàëãàí àâ÷ýý. Ýíý õî¸ð çàëóó õàíû òóðøëàãàã¿é áàéäëûã ìàíæèéí òºð
îâæèíîîð àøèãëàí ñ¿ðäýí àéëãàñàí òóëãàõ áè÷èã õ¿ðòýë ÿâóóëæ óã áè÷ãèéã õ¿ëýýí
àâñàí áàéäàã.
1686 îíä õàëõûí áàðóóí, ç¿¿í ãàðûã ýâëýð¿¿ëýõ ÷óóëãàíûã ìàíæèéí õààí çîõèîí
áàéãóóëæ, äàëàé ëàìûí óäèðäëàãûí äîð Õ¿ðýí áýë÷èð ãýäýã ãàçàð õóðàëäóóëæýý. Ýíý
àñóóäàë áîë ìàíæèéí ç¿ãýýñ õàëõûí äîòîîä õÿìðàëûã íàìæààõ áîäëîãûã áàðèìòàëæ,
ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Õ¿ðýí áýë÷èðèéí ÷óóëãàíûã ìàíæèéí õààí ººðºº
çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. 1688 îíû 9 ñàðä Ò¿øýýò õàí ×àõóíäîðæ, Çàíàáàçàð íàð
õàðúÿàò íàðûíõàà õàìò çàõèðàãäàõûã àëáàí ¸ñîîð çºâøººðñºí áè÷èã ¿éëäýæ, Ìàíæèéí
õààíä ºã÷ýý. Ìàíæèéí õààí õàëõûã îðóóëàí àâñíûã ¸ñëîõ èõ ÷óóëãàíûã Äîëîííóóðò
õèéõýýð ñîíãîí àâñàí áàéíà. Ìàíæèéí õààí ýíý ¿éë ÿâäàëä èõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷
áàéñàí íü þóíû ºìíº Ìàíæèéí õààíû ñ¿ð õ¿÷èéã îëíû ºìíº ãàéõóóëàõ, õàëõûã îðóóëæ
àâñíààð öààø õºõ íóóð, ò¿âýä, îéðàä, õàìè çýðýã óëñ îðíóóäàä òºðèéí áîäëîãîî
ÿâóóëàõ áîëîìæ íýýãäýõ òºäèéã¿é òýäãýýðèéã áàéëäàí ýçëýõýä ºâºðìîíãîë ,õàëõûí
öýðãèéí õ¿÷èéã àøèãëàõ áîëîìæ îëæ áóé çýðýãòýé õîëáîîòîé áàéæýý. Èíãýýä 1691 îíû 4 ñàðûí ýöñýýð Ýíõ àìãàëàí
õààí 16 õ¿ðýý, 23 áàã öýðãýýð õàìãààëóóëæ Äîëîííóóðò èðæýý. 1691 îíû 5 ñàðûí
2-íä Äîëîííóóðûí Àñó õýìýýõ õààëãàíû ºìíº èõ ¸ñëîëûã ¿éëäýæ ìàíæèéí õààíû çàðëèãèéã óíøèí
ñîíñãîæýý. Çàðëèãûí àãóóëãà íü 1680 ààä îíîîñ õîéø ìàíæ óëñààñ õàëõûí òàëààð
ÿâóóëñàí óëñ òºðèéí áîäëîãûí òîéìûã ÷èìýãëýí ºã¿¿ëæ, öààøèä õàëõûã õýðõýí
çàõèðàõûã òîäîðõîé äóðäæýý.
Ìàíæèéí ýðõøýýëä Õàëõ Ìîíãîë îðîõ áîëñîí øàëòãààíûã ä¿ãíýí õýëâýë: Ãàëäàí
áîøèãò, Ò¿øýýò õàí ×àõóíäîðæ íàðûí õàðèëöàà îëîí ç¿éëýýñ øàëòãààëàí, ìîíãîë
óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí õóâü çàÿàã øèéäâýðëýõ òóéëûí ýãçýãòýé ¿åä ÷ óëñ òºðèéí
òàëààð ýå ýâýýð çîõèîöîõîä ò¿âýãòýé áîëñîí áàéñàí áºãººä 1688 îíû Õàëõ-
Ç¿¿íãàðûí äàéí íü õàëõûã Ìàíæèä øàõàí îðóóëàõ ãýæ îãò áîäîîã¿é,
öýðãèéí õ¿÷ýýð äàâóó ó÷èð õàëõûã ººðòºº íýãòãýæ
÷àäíà õýìýýí òîîöîîëæ, äîâòëîí îðñîí. Õàðèí ×àõóíäîðæ ÷ Ãàëäàíãààñ çóãòàæ,
ìàíæèéí íóòàãò øóðãàí îðîõäîî äàãàæ îðîõûã áîäñîíã¿é, ìàíæèéí öýðýã, çýâñãèéí
õ¿÷èéã àøèãëàõ, ýðãýæ Ãàëäàíòàé òýìöýíý ãýæ áîäñîí íü àëü àëèíûõ íü òàêòèêèéí àëäàà
áàéæýý. Õàëõ- Îéðàäûí òýìöýë íü õýäèéãýýð ìîíãîë÷óóäûí äîòîîä õÿìðàë ìýò
õàðàãäàâ÷ õýðýã äýýðýý ìîíãîë÷óóäûã äîòðîîñ íü õàãàëàí áóòàðãàõ õ¿÷èéã íü
ñóëðóóëàí, ýçëýí àâàõ ãýñýí ìàíæèéí
áîäëîãûí ãîë ¿ð ä¿í áàéæýý.
Монголä áàéãàà Хятадын õудалдаачдын
тухай Манжийн бодлого
Манж нар Хятад, Монгол 2 орны аль алиныг нь эрхшээлдээ барьж байснаа
ашиглан, Хятадын худалдаачдыг Монголд нэвтрүүлж, улмаар өөрийн эрх ашигт
нийцүүлэн дэс дараатайгаар түүнийг өргөтгөн дэлгэрүүлэх бодлого хэрэгжүүлжээ.
1690-ээд оны сүүлчээс 19р зууны тэргүүн хагасыг хамардаг. Энэ зуун тавь гаруй
жилийн туршид Манж нар Хятадын худалдаачид тариачдыг бөөнөөр нь Монголд
оруулахгүй, барьж байх бодлого явуулжээ.
Монголчуудыг холбоотноо болгож, тэднийг цагдаа, харуулын талаар ашиглахыг бодож байсан
учраас Монгол, Хятад 2-ыг хооронд нь нийлүүлэхгүй байхыг чухалчилж байжээ. Манжийн
төрөөс Хятдын худалдаачдыг Манж цэргийн хүнс барааг хангах үүднээс дайн тулаанд
дагалдан цэргийн ард явуулах арга хэмжээ авчээ. Халхад орж ирсэн Манжийн цэрэг
Галдан бошготыг дарсны дараа нилээд хэсэг нь үлдээд монголчуудын аливаа бослого
хөдөлгөөнийг дарах, Халхтай шууд хил залгасан Зүүнгар улс Халхыг эзлэн авах, Халхчууд
тэдэнтэй нэгдэхээс сэргийлэх зорилгоор Ховд, Улиастай, Тэс, Орхон, Заг, Байдраг
орчмоор шавар дагтаршуулан хот байгуулж, цэргийн хүрээ байгуулан суурьшижээ.
Манжийн цэргийн тэдгээр хот нь Хятад, Монголчуудын худалдааны газар болжээ.
1874-1911 онуудаас эхлэн Монгол дахь Хятад худалдаачид тариачдыг хязгаарласан
урьдын бүх хуулийг хүчингүй болгоод, худалдаачид, тариачид дуртай газраа
орон байр хашаа, агуулах барьж
суурьшихийг зөвшөөрчээ. Монголд нэвтэрсэн
Хятадын худалдаа нь мөлжимтгий шинж чанартай байсан. Манжийн албадыг
залгуулахын тулд монголчууд Хятадын пүүстэй түншийн холбоо гэгчийг тогтоож
байв. Хятадын том пүүс, түүний салбарууд
нь аймаг хошуудтай тусгай гэрээ хийж, зээлдүүлэх эд бараа, мал бусад зүйлийн үнэ,
төлөх хугацаа, зээлийн хүүгийн хэмжээ зэргийг 2 тал хэлэлцэн тохирч өгч авалцан түншлэж байжээ. Аймаг хошуу нь аль нэг
пүүстэй түншлэх тухайгаа аймгийн чуулганд уламжилж зөвшөөрөл авна. Худалдаачид 20-р зууны эхээр хэрхэн хүү
үржүүлдэг байсныг нүдээр үзсэн И.М.Майский дараах байдлаар зураглан үзүүлжээ.
Монголын зах дээр 1 ширхэг – 0.8 лан
мөнгөний үнэтэй цайг зээлдүүлэхдээ ирэх хавар нь үнэнд нь 1 төлөг, хүүнд нь 1
төлөг- нийт 2 төлөг өгнө. Хэрэв хавар нь төлж чадахгүй бол сунгаж,
дараа жил нь 1.5 лангийн үнэтэй 2
шүдлэн хонь өгөх болдог байжээ. Дахиж
сунгавал 4 дэхь жилд 3 лангийн үнэтэй 2
хязаалан хонь өгдөг. Эндээс 0.8 лангийн үнэтэй цай зээлдүүлээд 4 жилийн дотор 6
лан болтол үржүүлж 216 хувийн хүү авч завшдаг байжээ гэсэн байдаг.
Малын арьс, үр тарианд ч иймэрхүү байдлаар хүү үржүүлж, 1 хонины арьсны хүүд
заримдаа 2-3 нэхий авдаг байсан. Тийм ч учраас
“нэг хонь гурван арьстай гэдэг” хошин үг гарчээ. Хятад худалдаачид
өрийнхөө зөвхөн хүүг нь аваад эхийг хэвээр үлдээн, байнгын орлогын эх булаг
болгохыг эрмэлздэг байжээ. Хятад худалдаачид албаны өрөнд ардуудын малыг
булаан авахаар үл барам бүр засаг ноёдод чин улсаас олгодог пүнлүүн \цалин\ -ий
мөнгийг ч замаас нь барьж авдаг байжээ. жишээ нь: Бээжингийн худалдаачин
Баяндорги гэгч Түшээт хан аймгийн засаг гүн Чимиддоржийн пүнлүүний мөнгө,
торгыг 1850 оноос хойш 20 жил хошууны
өрийн оронд авч байжээ. Манжийн албаны өр нь хэрэг дээрээ худалдаачид
монголчуудыг мөлжиж, доромжлох хэрэгсэл болж байжээ. Албаны өр нэхэхээр явсан
бүх хугацааныхаа зардлыг тухайн хошууны монголчуудаас гаргуулан ав хэрэглэсээр
байсан. 1851 онд Түшээт хан аймгийн
засаг Базарсадын хошуунд худалдаачин Далай өр нэхэж 12 сар болжээ. Далай энэ
хугацаанд монгол гэр нэгийг бариулан
сууж, хүнсэнд 60 хонь идэж, 12 хатуу цай ууж, буцахдаа замын хүнс хэрэглэлд 2 хонь, 20 шар
цай, уналага морь, ачлагын тэмээ , бүрэн хэрэглэлтэй майхан гаргуулан авчээ.
Хятадын худалдаа нь Монгол оронд зарим нэг хот суурин үүсч, зах зээлийн анхны үүсвэр тавигдахад нөлөөлсөн байна. Үүнд Хиагтыг хэлж болно. 18-р
зууны эхээр үүсэхээсээ, Хятад, Орос худалдааны суурин байгаад цаашид өргөжиж,
хүн ам олширохын хэрээр Монголын умарт хошуудыг өөртөө татсан орон нутгийн зах зээлийн төв болж
хувирсан байна. Хиагт нь Монгол орны Орос руу харсан цонх байж, оросын нөлөө,
худалдаа монголд нэвтрэх нүх сүв болж байсан байна. Хиагт, түүний орчмоорх
монголчууд оростой худалдаа хийж танилцан оросын зарим нөлөөг хүлээн авсан юм. Эцэст нь
Монгол оронд нэвтрэн хөгжсөн Хятадын худалдаа мөнгө хүүлэл нь тус оронд таваар-
мөнгөний харилцааны эх үүсвэр тавигдаж, дэлхийн зах зээлийн хүрээнд татагдан
ороход түлхэц болсон зэрэг нааштай зарим үйлдэл үзүүлсэн ч нийгэм эдийн
засгийн хөгжилд үзүүлсэн сөрөг үр
дагавар нь үлэмж их юм.
Манжийн үеийн шашны бодлого
сүм хийдийн зохион байгуулалт
Манжийн хаад XYII зууны
30-иад оноос бурханы шашныг Монгол болон Төв Азид дэлгэрүүлэх бодлого баримтлах
болжээ. Тэдний энэ бодлого, явууллагын цаана бурхны шашныг ашиглан тухайн бүс
нутагт өөрсдийн байр сууриа бэхжүүлэх, улмаар ноёрхлоо тогтоох зорилготой
байсан. Манжийн хаад Монголыг эзлэн эрхэндээ оруулсны дараа Монгол ноёдын
шашныг тэтгэн дэлгэрүүлэх бодлогыг залган авч шарын шашныг монголчуудын дунд
өөрийн улс төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ чадамгай ашигласан юм. Мөн Манж улс
эрэлхэг байлдаанч монголчуудын дунд номхон хүлцэнгүй, энэрэнгүй ёс, номлолыг
гол болгосон бурхны шашныг дэлгэрэх явдлыг дэмжиж байсан Мин улсын бодлогыг
үргэлжлүүлжээ. Бурхны шашны нэр нөлөө бүхий хутагтуудыг Монгол орныг захирах
бодлогодоо ашигласны анхных нь Ар, Өмнөд Монголын шарын шашны тэргүүнийг тохоон
өргөмжилсөн явдал юм. Өмнөд Монгол дахь шашны сүм хийдийг нэгдмэл удирдлага,
төвтэй болгон захирахын тулд Жанжаа хутагт Агваанчойндон 1642- 1714 –ыг
шарын шашны тэргүүнээр томилж, Долоннуурт сүм байгуулж өгчээ. Манжийн хаан 1733 онд Жанжаа хутагтыг Чин гүрний төрийн багш болгожээ. Ингээд Халх, Хөх
нуур, Түвэдэд Манжийн төрийн бодлогыг сурталчлах, хэрэгжүүлэх төлөөлөгч болгон
түүнийг ашиглаж байв. Жанжаа хутагтын хойд дүрүүдийг Түвэдээс тодруулж байсан
нь мөн л монголчуудын тусгаар тогтнолын төлөө хүсэл санааг Жанжаа хутагт мэт
шашны зүтгэлтэнгээр тэргүүлэхээс болгоомжлон сэргийлсэн хэрэг байлаа. 1691 онд
Манж нар Долоннуурын чуулганаар Халх Монголыг эрхэндээ оруулж авахдаа Халхын
шарын шашны тэргүүнээр 1639 онд өргөмжлөгдсөн Жибзундамба хутагт Занабазар
1635-1723–ыг хэвээр нь үлдээжээ. Мөн нийт сүсэгтэн монголчуудад зориулан
“Буяныг цугларуулагч” хэмээх сүм байгуулж өгчээ. Манжийн Найралт төв хаан 1723
онд Халхын I Жибзундамба
хутагтад “шашны мандуулагч” цол, алтан тамга, алтан навчит өргөмжлөл хүртээжээ.
Ийнхүү Манжийн хаад анхдугаар Жибзундамбыг зүйл бүрээр өргөмжилж байсан нь
түүнийг Халхад бурхны шашныг дэлгэрүүлэн бататгах хэрэгт түшиг тулгуур болгох
зорилгыг агуулж байжээ. Уг зорилгын
үүднээс Халхын анхдугаар Жибзундамба хутагтын шарилыг хадгалж байхад зориулан
Сэлэнгэ мөрний хөвөөнд Амарбаясгалант хийдийг тусгайлан байгуулсан байна.
Жибзундамба –II , түүний ах
чин ван Ренчиндоржийг Бээжинд дуудаж аваачиж цаазалсан явдалд ихэд дургүйцэж,
4-н аймаг хэлэлцээд их түйвээн өдөх гэж байсан нь Манж улсад их болгоомжлолыг
төрүүлж, Жибзундамба хутагтын хойд дүрийг Монголоос бус Түвэдээс тодруулж
байжээ. Ар Монголд Манжийн засаг захиргааны цэргийн шинжтэй бүтэц нэгэнт
төлөвшин тогтож, ноёрхлоо баталгаажуулж чадснаас хойш Жибзундамба хутагтыг хэт
өргөн магтаж хүндлэх явдлаа эрс багасгаж, түүний шашин ба эдийн засгийн хүч
чадал, нэр нөлөө нэмэгдэх явдлыг хориглох болжээ. Эрхийг тодорхой хэмжээгээр
хязгаарлаж, түүний шашин төрийн үйл ажиллагаанд нь хяналт тавих болсон. 19-р
зуун болоход Жибзундамба хутагтын хойд дүрүүд Бээжинд суухаа больж түр
хугацаагаар ирж очих болсон байна. Манжийн хаадын шууд оролцоо, идэвхитэй дэмжлэгтэйгээр бурхны шашны ном судрыг монгол
хэлнээ хөрвүүлэх, хэвлүүлэн тараах,
шашны сургууль байгуулах зэрэг ажил эрчимтэй хийгдэж байжээ. Манжийн хаад шарын
шашныг Чин улсын төрийн шашин хэмээн тунхаглаж, хутаг хувилгаадыг төрөл бүрээр
ивээн тэтгэж байв. Ар, Өмнөд Монголын
том лам, хутагт хувилгаадыг жилд 1 удаа Бээжингийн Найралт Найрамдах ордон сүмд
6-н сараар ээлжлэн суулгаж, Манжийн хааны амгалан эрүүл мэндийн төлөө ном
уншуулдаг байжээ. Манжийн төрөөс Монголд бурханы шашны шарын урсгалыг дэлгэрүүлэх бодлого баримтлаж байжээ. Монгол
нутагт улааны шашныг шүтэх явдлыг албан ёсоор хориглож, зарим үед зөвхөн шарын
шашныг чандлан сахих талаар зарлиг гаргахад хүрч байжээ. Манжийн төрөөс Монголын
шашны талаар явуулсан бодлогыг он цагийн хувьд үндсэн 2 үе шатанд хуваан үзэж
болно. Эхний үе 17р зууны эхнээс - 18р зууны үе хүртэл, Удаах үе 18р зууны дунд үеэс –19р зууны
төгсгөл хүртэлх хугацааг хамаарч байна. Энэ
нь Монголд шашин дэлгэрүүлэх Манжийн төрийн урьдын бодлого суларч, түүний
зохицуулалт, хэм хэмжээ, аажмаар алдагдаж эхэлсэн үе юм. Манж нар Монголд шашин
хүчлэн дэлгэрүүлэх урьдын бодлогоо
өөрчилж, түүнийг аль болох тодорхой хэмжээ хязгаарт барьж байхыг оролдсон ч эрч
хүчийг олсон сүм хийд, лам нарын олширолтыг бүрэн хянаж, зогсоож, чадаагүй
байна. Ийнхүү Манж нар Монголыг цэрэг байлдааны чадвартай байлгах бааз газраа
шарын шашны ёс сурталд хэт автагдсан газар болгон хувиргажээ.
Лекц Орос болон бусад орны худалдаа
19-р зуунд Европ, Америкт зах зээлийн харилцаа
өргөжин хөгжиж улмаар аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг гадагш гаргах, бусад улс
орны байгалийн баялаг, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн, түүхий эдийг олж авахыг
эрмэлзэх нь эрс нэмэгджээ. Хаант Орос
улс ч тэр үед мөн л Чин гүрний харъяат нутагт худалдаа арилжаа хийх гэрээ
хэлцэл хийсээр байжээ.
Орос Манж улстай 1858, 1860, 1869, 1881онуудад удаа дараа гэрээ байгуулжээ. Орос
улс Монголд худалдаа хийх эрхийг Бээжингийн 1860 оны нэмэлт гэрээгээр олж авсан юм. Оросын
худалдаачид Монгол газар гаальгүйгээр худалдаалах эрх олсон нь Оросын худалдаа
Армонголд хурдан нэвтрэн орж ирэх үүд хаалга нээгдсэн юм. Оросын худалдаачид Их
Хүрээ зэрэг газарт ирж, зарим нь байнга
сууж, зарим нь жил бүр ирж байжээ. Тэдний Бийскээс ирэгсэд нь монголын
баруун зүгийн нутгаар, Хиагтаар орж ирэгсэд нь монголын төв зүүн зүгийн нутгаар
худалдаалж байв. Ар монгол дахь анхны
пүүс бол Коковин Басовын пүүс юм. Улиастайд 1870-аад оны үед арваад орос пүүс ажиллах болжээ. Тэр үед Армонголын улс төр,
эдийн засгийн нэгэн төв Ховдод анх 1869 онд Мальков, Ошлыков нарын хоёр пүүс нээгдсэн бол 1870 аад
онд 4 болжээ. Армонголд
ийнхүү Оросын худалдаа идэвхтэй нэвтрэн,
Хятадын худалдаатай өрсөлдөх болж Орос-Монголын худалдааны гүйлгээ өссөөр байжээ. 1863онд Орос Ар монголын худалдааны эргэлт 600000 рубльд хүрчээ. 19 р зууны дунд үеэс Монголд нэвтэрсэн
Оросын худалдаа нь Хятадуудын худалдааг бодвол ард олны дотор нэлээд нэр
хүндтэй байжээ. Учир нь Оросын худалдаачдын барааны яс чанар сайн, төмөрлөг
зүйл, янз бүрийн цэмбэ зэргийг авчирдаг байснаас худалдааны эргэлт нь хурдан өсч байжээ. Оросын
худалдаа ерөнхийдөө Орхон Сэлэнгээс Их Хянганы нуруу хүртэл тархаад байжээ.
Оросын худалдаачид эхэндээ хот суурин газар худалдааны газар нээж ажиллуулж байснаа аажимдаа Хятад худалдаачдын
адил хөдөө орон нутгаар явж худалдаалах, өөрсдийн итгэмжлэгдсэн агентуудыг
хошуудаар худалдаа хийлгэх болжээ. Ж нь. Хүрээний Орос худалдаачин Андрей
Воробьев 1889 Сайн
ноёны хэдэн хошуугаар очиж хэдэн сар арилжаа хийж, цэмбэ, англи данх, хөрөө,
харуул зэрэг 12000
рублийн барааг 3000 хонь,
100 шар, 73 мориор арилжсан байна. Тэр үед оросын худалдааны
пүүс 250 орчим байжээ. 19-
20р зууны эхэн хагаст Өвөрмонголд
Орос англи, франц, герман, япон америк зэрэг орны нийт 20 орчим худалдааны пүүс байжээ. Ийнхүү монгол орон
дэлхийн зах зээлд татагдан ороход оросын худалдаа ихээхэн нөлөөг үзүүлжээ. Монголоос
Оросд гаргаж байсан гол түүхий эд нь мал, малын түүхий эд байжээ. Мөн монгол
оросын худалдаанд ангийн үс чухал байр суурь эзлэж байв. Оросын худалдаачид
тарваганы арьсыг хятадтай өрсөлдөөнгүйгээр худалдан авч байсан бол 20р зууны эхээр Германы пүүсийн өрсөлдөөнтэй
тулгарч худалдаа хийгдэж болжээ. Хятад
худалдаачдаар дамжуулан худалдаа хийж байсан Америк, Англи, Япон, Герман, Францын
худалдаачид 20 зуунаас эхлэн
өөрсдөө гоёлын чимэглэл янз бүрийн бараа оруулж ирэн монголд худалдаалах
болжээ. Орос нь Монголд газрын баялаг, мал, ангийн түүхий эдэд
боловсруулалт хийдэг ноос угаах
газар, алтны уурхай, булигаар, арьс, өлөн гэдэс боловсруулах, өөх, тос, архи,
пивоны болон модны жижиг үйлдвэрийг байгуулжээ. Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан 2 аймгийн нутагт олдсон алтны уурхайг
ашиглах зорилгоор олон улсын хувь нийлүүлсэн Монгол -Ор гэдэг нь алт гэсэн франц үг хэмээх компани
Ерөөгийн алтны уурхайг малтан ашигласан
байна. Тус компаны гол хувь нийлүүлэгч нь Оросын бэлэвсэн хатан Мария
Феодаровна, Бельгийн хаан Леопальд , Манж Чин улсын түшмэл Ли Хун Чжан нар
байжээ. Энэ ордод 40 гаруй Америк инженер ажиллаж байсан. Америк улс эдгээр инженерүүдээ ажилуулах
сонирхолтой байсан нь аажимдаа тус ордыг америкчлах бодлого барьж байжээ. Оросууд
угаасан болон бохир ноос хилээр гаргаж байсан байна. Ноос угаалгын газарт
монгол хүн ихээр ажилладаг байсан бол алтны уурхай, арьс ширний заводад монгол
хүн цөөн байжээ. Монголоос ноос ноолуурын ихэнхийг нь хятад орос авдаг . Монголоос
гарсан ноосны дөрвөний гурав хувь нь Америкт, үлдсэн хэсэг нь Лондоны зах
зээлрүү тээвэрлэдэг байжээ. Мөн энэ үед Армонголд цахилгаан мэдээ буй болж Монгол
нутгийг дайруулан өмнө хил хүртэл цахилгаан мэдээний шугам т 1862 онд орос Манжийн хооронд байгуулсан гэрээний үндсэн
дээр хэрэгжүүлэхээр байсан ч 19-р зууны эцсээр уг ажлыг хийсэн юм. Тэр цахилгаан
мэдээний хооронд Монгол цэргүүдийг харуулаар суулгаж, Монгол хүмүүс холбоочин,
галч, усч, түлээчнээр ажиллаж байжээ. Худалдаа үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг
дагалдан Европын соёл иргэншлийн зарим нөлөө нэвтрэн түүнтэй Монголчууд
танилцаж эхэлсэн байна.
Орос, Хятадын болон бусад орнуудын худалдааны үйл ажиллагаа нь Монголын эдэлхүүний
аж ахуйг задлан, таваар мөнгөний харилцааны эхлэлийг тавих, дэлхийн зах зээлийн
харилцаанд татагдан ороход түлхэц олсон юм.
Лекц. Монголчуудын
тэмцэл хөдөлгөөн, аж байдал
Ар монголд гарсан хөдөлгөөн
18-р зууны сүүлч 19-р зууны тэргүүн хагаст Манжийн алба нэмэгдэж түүний
зэрэгцээ Хятадын худалдаачдын мөнгө хүүлэл мөлжлөгө чангарч нутгийн ноёдын
гувчуур өсөж, энэ нь ард түмний аж байдалд нөлөөлж байжээ. Иймд ард олон
Манжийн засаг захиргаа, хятад худалдаачид, нутгийн эрх барих ноёдын эсрэг
тэмцэх эсэргүүцэх нь эрчимжсэн байна. Манжийг эсэргүүцсэн 1755-1758 оны бослого хөдөлгөөнөөс хойш Ар монголд
олныг хамарсан бослого хараахан гараагүй боловч орон нутгийн чанартай эсэргүүцэл,
хөдөлгөөн тасралтгүй гарч байсан. Уг хөдөлгөөн нь Манжийн алба гувчуур, Хятад
худалдаачдын өр, засаг ноёдын татвар гувчуурын эсрэг чиглэгдэж байсан. Монголчуудын
хөдөлгөөн нь ганц нэгээрээ тэмцэхээс эхлээд олуул хамтран заргалдах, хошуунаас
бүлэглэн дайжин зайлах, дугуйлан хурал байгуулж тэмцэх, зэвсэгт тэмцэл хийх зэрэг
янз бүрийн хэлбэртэй байжээ. 19-р зуунаас эзэн ноёнтойгоо зарга хийж тэмцэлдэх явдал ихээхэн газар авсан. Зарга
хэдэн жилээр явагддаг бөгөөд олны дотроос эрүүл чийрэг, сэргэлэн цовоо хүнийг
сонгодог. Тийм тэмцэлд жижиг албан хаагч, бичээч нар тусалдаг байжээ. Тэд
заргын бичигтээ ардын гомдол, буруутгалыг цуглуулж жагсаан бичдэг байсан.
Тэмцлийн өөр нэг хэлбэр нь гэр орон, мал хөрөнгөтэйгээ нүүн холдож хошуунаас
гарч одох явдал юм. Хошуунаас нүүн одсон айл өрхүүд нэг бол огт эргэж ирэхгүй,
эсхүл олон жил туйлдаж явсаар арга буюу буцан ирдэг байсан байна. Олноор нүүн
одсон айл өрхийг эзэн ноёд нь буцаан авчирдаг байж. Учир нь авчираагүй
тохиолдолд өөрсдийн нь цалин пүнлүүгээс хасах, хэргэм зэрэг бууруулах алба
гувчуур нэмэх арга хэмжээ авдгаас авчирах шаардлага тулгарч байжээ. 18-р зууны сүүлчээс
таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, ноёд түшмэдийн татвар гувчуур ихсэн, олны аж байдал доройтох
болсноос ардуудаар зогсохгүй баян, ядуу цэрэг, лам нар хамтаар эсэргүүцэх нь ч үзэгдэх
болжээ. Мөн жижиг тайж, түшмэд, албан хаагчид, суман занги нар тийм хөдөлгөөнд
оролцох болсон байна. Тэдний зорилго нь ноёныг залхаах, сайн түшигтэй ноёнг
сольж тавих, татварыг багасгах, ноёны өрийг төлөх явдлыг таслан зогсоох зэрэг
юм. Манж нар Монголын ард ноёдын хооронд үүссэн зарга заалхиан хэргийг газар
авхуулахгүйн үүднээс тухайн нөхцөл байдлаас хамааран заалдагчдын гомдлыг бага
сага барагдуулдаг байжээ. 19 р зуунаас ардууд нүүн одох нь багасаж нутагтаа эсэргүүцэх болсон. Монголчуудын
тэмцэл хөдөлгөөн 1830 -1840 өөд оны үест эрчимжиж эхэлсэн. Тухайлбал: Сэцэн хан аймгийн засаг
Цэдэвдорж түүний хүү Дугарцэмбэл нарын эсрэг 1824 -1842 онд гарсан ардын зарга нэгэн үе
намжиж, нэг үе эрчимжиж арван найман жил үргэлжилсэн байдаг. Заргын шалтгаан нь : алба татвар өндөр, нэг
хоёр хүний жаргах амьдралыг эрхэмлэж ард олноо амар тайван амьдрахад
анхаарахгүй зэргээс олон түмэн нүүж одох зэрэг гашуун зовлон амсаж зовж зүдэрч
байна хэмээн зарга үүсгэжээ.
Монголын нийгмийн бүхий л хүрээнд Манжийн
дарангуйлал, Хятадын худалдаачдын мөлжлөгийг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн улам бүр
идэвхжин илүү зохион байгуулалттай болж байсан нь монголчууд харийн ноёрхолыг
түлхэн унагаж тусгаар тогтнолоо сэргээх тэмцэлд хөтөлсөөр байсан байна.
Өвөр монголд гарсан
хөдөлгөөн.
19р зууны дунд үеэс хойш шашны
нийгэмлэгүүдийн үйл ажиллагаа Өвөрмонголд газар авсан бөгөөд энэ нь нэг талаар
Манж Чин улсын засгийн газраас харийн шашныг дэлгэрүүлэхийг хориглох бодлогоо
сулруулсан, нөгөө талаар хар тамхины дайнаас хойш шашныг дэлгэрүүлэгчид нэлээд
эрх дархтай болсон зэргээс шалтгаанлан христийн шашин ихэд дэлгэрэх хандлагатай
болж байжээ. 1850 оны 9 сараас христосын гэлэн нар өвөрмонголд ирж шашин
дэлгэрүүлэхээр нутгийн зүүн хэсгээр
явсан боловч тэднийг баривчлан нутгаасаа хөөн гаргажээ. Английн есүсийн хүмүүс
1887 онд Хөххотод анхны сүмээ байгуулснаас гадна эмнэлэг, үсэг дармаллах товчоо
зэргийг үүсгэн байгуулсан байна. 19р зууны сүүл гэхэд харийн шашныхан нилээд
хэмжээний газар, олон зуун адуу мал, гэр байшинг эзэмших болсон монголчуудын аж
ахуй, шашин суртахуунд үлэмж нөлөөлжээ. 20
р зууны эхээр хөдөлгөөн гарч нийт 60 дуган, хүүхэд асрах газар 6, сургууль 72
галдагдсан байна. Уг хөдөлгөөн дарагдсаны дараа манжийн засгийн газар харийн
шашныхантай гэрээ хийж шатаагдсан эд зүйлсийн хариуд мөнгө , газар олгохоор
болжээ. Шашны төлбөрт 140-150
түмэн лан мөнгө , 30 түмэн чин газар өгсөн байна.
Өвгөдийн цуглаан
1863 оны 7 р сард Согондой, Намсрай гэх 2 өвгөний удирдлага дор 1000 -аас хол давсан хүмүүс оролцсон бослого
гарсан. Уг бослогын зорилго нь: хошуунд суух хүний тоо нэмэгдснээс тариа тарих
газаргүй болсон, мал бэлчих бэлчээргүй, алба гувчуур ихсэж ард олны амьдрал
доройтож алба гааль өгөхийн тулд үр хүүхдээ худалдахад хүрлээ гэсэн утгыг
агуулж боссон байна. Ингэж боссоны үр
дүнд газар нэмж авах, алба гаалийг хасаж хаяхаар тунхаг гаргуулж ялалтыг олсон
байна.
Дампилын бослого
1905 онд Их зуугийн чуулганы Зүүнгар хошууны туслагч тайж Дампилын
удирдсан атар хагалбарлахыг эсэргүүцсэн
зэвсэгт бослого гарчээ. 1905-1907 оны хооронд Их зуугийн чуулганы Үүшин, Хангин, Далад хошуудад атар
хагалбарлахыг эсэргүүцэж дугуйлангийн хэлбэрээр тэмцэл явагдаж байжээ. Тус
хошууны засаг ноён нас залуу учир Дампил хошууны засгийн эрхийг өөрөө эрхлэж
удирдаж байсан юм. Чин улсын зүгээс ирсэн албадан атар газар хагалах ажлыг ард олонтой санаа нэгдэн
хойшлуулж эсэргүүцсээр зарим үед атар газар хагаллаа хэмээн худал мэдүүлж цаг хожиж олон түмний санаа бодлыг нэг болгох
ажлаа хийсээр байжээ. Гэвч Дампил тэргүүтэй 19 хүн чин улсын цэргийн хүчинд
автан баригдснаар уг болсого дарагджээ.
Цогдалайн бослого
1907 онд Жалайд хошуунд бэлчээр нутгаа хамгаалах зорилготой Цогдалайн
удирдсан бослого дэгдсэн юм. Цогдалай бол тайж гаралтай, газар хагалбарлах
газар ажилладаг байсан. Тэр хошуу газрыг хагалахыг эсэргүүцэж байгаа саналаа
товчооны дарга Хафунгад тавьж байжээ. Гэтэл түүний саналыг үл ойшоож газраа
хагалсаар байсан. Иймд бослого дэгдээж Хафунгийн цэргийг ялж, Дөрвөд хошуу ба
Хармөсөн мужаас ирэх албаны цэргийг хүртэл хориглож чадсан байна. Чин улсын
засгийн газар уг хошуунд газар хагалбарлахаа арга буюу түр зогсоосон байна.
Өвөрмонголд гарсан эдгээр хөдөлгөөн нь эхэндээ манж чин улсын ноёрхолын эсрэг шинжтэй байсан бол 19 р зууны
эцэс гэхэд манж хятадын колончлол, газар хагалбарлах, хятад тариачдад газар
түрээслэх, худалдах, харийн шашныг дэлгэрүүлэхийг эсэргүүцсэн шинжтэй байсан
юм.
Лекц 17-
20 р зууны эхэн үеийн Монголын соёл
Сургууль боловсрол .
Манжийн эрхшээлийн үед монголын ард түмний бичиг боловсролд гэрийн сургууль
их нөлөөтэй байжээ. Засаг захиргааны албан хаагч, бичээч, түшмэл бэлтгэх
зорилгоор зарим нэг сургуулийг Их хүрээ болон орон нутагт байгуулан ажиллуулж
байжээ. Эдгээрт ганц үсэг бичиг заах бус
манжийн хууль цааз, монгол, манж бичиг зааж байсан байна. Ховд хотод 1767 онд
өөлд, мянгадаас 20 хүүхэд гаргаж манж монгол бичиг заах сургуулийг анх
байгуулсан юм. Дараа нь Улиастайд сургууль байгуулж, Цэдэнбалжир хэмээгчээр
удирдуулж байсан байна. Сургуулиудын бүх зардлыг аймаг, хошууны ард олноос гаргуулдаг
байжээ.1911 он болж ирэхэд монгол бичгийн танхим Засагт хан аймгийн 20 хошуу ,
Жалханз хутагт , Ялгуулсан хутагт, Номун хан Шанзудба 3 н шавьд
байгуулагдаж бүгд 23 сургагч багштай, 220 хүүхэдтэй болсон байна. Мөн энэ үеэр Түшээт
хан аймгийн хэмжээнд монгол бичгийн сургуулийн хөвгүүн 10, Сэцэн хан аймгийн
хэмжээнд монгол бичгийн сургуулийн хөвгүүн 129, манж, монгол, хятад бичгийн
сургуулийн хөвгүүн 12 байжээ. Энэ мэтчилэн манжийн ноёрхолын үед монголд зарим
сургууль байгуулан ажиллаж байсан боловч сургуулийн тоо цөөн, сургалтын чанар
дорой байсан байна.
Мэдлэг ухаан .
Монголд олон тооны хүн лам болж,
голдуу шашин шүтлэг , бурхны номлолыг эрхэмлэн хөөцөлдөж, их хүч чадал зарж
байсны зэрэгцээгээр их тав, бага таван ухааны дотроос гүн ухаан, шалгадаг
ухаан, дуун ухаан, зохист аялгуу холбон найруулах, анагаах ухаан, зурхай зэрэг
эрдэм мэдлэгийн судар номыг монголчлох , энэ талаар ном зохиол бичих ажлыг 1741-1749 онд Данжуурын 225 ботийг бүрнээ
эмхтгэн барласан байна. Зөвхөн ганжуурыг монголчлоход Гунгаа-Одсэр, Ананда Шрибадра тэргүүтэй 35 мэргэн
хэлмэрч гүүш нар оролцсон байдаг. Мөн энэтхэгийн зохиолууд түүний дотороос
нагаржуна, асанга, Васунбанду, дигнага зэрэг гүн ухаантнуудын зохиолуудыг
орчуулсан юм.
Монголчуудын соёлын нэг онцлог бол түвэдээр дамжуулан эртний энэтхэг,
түвэдийн буддын их соёл, манж нараар дамжуулан хятадын күнзийн их соёлтой
танилцаж, үр шимээс нь их хүртсэн байна. 18 -19 р зуунд түвэд хэл монголчуудын дунд өргөн
дэлгэрч,улмаар нийт монголчуудын шашин мөргөлийн хэд төдийгүй, мөн зарим
талаараа аливаа эрдэм мэдлэгийн хэлний үүрэг гүйцэтгэх болжээ. Түвэдээр зохиол
бичсэн байсан хүмүүс бол Өндөр гэгээн Занабазар, түүний шавь Лувсанданзан
Жанцан , Анхдугаар дарба бандид Лувсансодовжамц, халхын зая бандида
Лувсанпринлэй, хөх нуурын сүмбэ хамба Ишбалжир, цахар гэвш Лувсанчүлтэм, Дармадала,
Дандар агарамба гэх мэт юм.
Монголчуудын дунд эртний энэтхэг, түвэдийн гаралтай эмнэлэг нилээд дэлгэрч,
ардын эмнэлэг багасаж эмнэлэг нь бүхэлдээ лам эмч нарын гарт оржээ. Монголд
эмийн дөрвөн үндсийн сургуулийг байгуулсан хүмүүс бол Лувсанданзанжалцан,Лувсанпринлэй
нар юм. Эмийн дөрвөн үндэс гэдэгт 1. Язгуурын үндэс үүнд нөгөө гурван үндсийн товч
утгыг хураангуйлаан анагаах ухааны ерөнхий зүйлийг бичсэн байдаг 2. Онолын үндэс ,үүнд би? Бүтэх ёс, бие
махбодийн зүй, өвчний шалтгаан нөхцөл, танин барих 3. Увидасын үндэст дотоод,
гадаад элдэв өвчин, нас уртасгах тухай, 4.Хойд үндэс буюу шинжлэл заслыг
тодорхойлсон үндэст судлал, төрөл бүрийн эм найруулах арга ба элдэв эм заслын
тухай бичжээ.
Ардын дүрслэх урлаг.
Монголчуудын
дүрслэх урлаг ардын болон шашны урлагийн гэсэн хочр үндсэн чиглэлтэй шны
дүрслэх урлаг голлон хөгжиж байсан юм.
Амьдралын утга учир, бодит үнэн байдлыг шашны үүднээс бясалган тайлбарлаж
бүтээлдээ шингээж байжээ. Монголд гар урлал нилээд өрнөж байсантай уялдан гоёл
чимэглэлийн урлаг хөгжиж байсан. Монгол хүмүүсийн гоёл чимэглэлд хээ угалз их
үүрэгтэй байсан нь хөгжин явсаар монголын үндэсний хээ угалзын урлагийг бий
болгожээ. Монголын хээ угалзын нэг онцлог тал бол угалз тус бүр тодорхой утга
учиртай байдаг. Жишээ нь авдар, сав, хаалга, үүдний цоожний хээ,угалз бат
бөхийн бэлгэ тэмдгийг илэрхийлдэг бол эмээлийн дөрөөний хээ угалз нь эзэн хүн нь өлзийтэй, хүлэг морь нь
эцэж цуцашгүй байх санааг хадгалсан байдаг .
Оросын жуулчин Козлов 20 р зууны эхэн үеэр аялаж
яваад тэмдэглэхдээ : Монголчууд омголон жороо морь, эмээлийн тоноглол
чимэглэлээр бие биеэсээ илүү гоёж гоодохыг чармайна. Алт мөнгө эрдэнийн чулуу,
ноосон ба торгон эдлэл нүүдэлчдийн гоёлд их үүрэг гүйцэтгэнэ гэжээ. Бүсгүйчүүд
эсгий бөс даавуун дээр зүү ороох, хатгах , шаглах, ширэх, нэхэх, наах зэрэг
уран аргаар гоёл чимэглэлийн зүйлийг бүтээж байжээ. Монголчууд
эсгий ширдэгийг уран нарийн ширж оёх зэргээр гоёж чимж байсан. Гэрийн бүрээс,
туурга, дотуур хөшиг, эсгий үүд болон ялангуяа даавуу майхан гэрийг эсгий болон
элдэв өнгөт бөс даавууны зүйлээр хээ угалз, элдэв юмны дүрс гарган хайчилж наах
буюу ширж оёх зэргээр гоёж чимдэг байсан байна.
Лекц. Монгол улсын хил хязгаар бүрэлдсэн нь
1. Монгол улсын Өмнөд хил хязгаарын үндэс бүрэлдсэн нь
Өнөөгийн Монгол улсын хил хязгаар түүхийн урт
хугацааны туршид бүрэлдэн төлөвшсөн бөгөөд үндэс суурь нь 17 р зууны үеэс
тавигджээ. Тэр цагаас хойш хил хязгаарт
зарим нэг өөрчлөлт гарч байсан боловч бүхэлд нь хамрсан том өөрчлөлт гарч
байгаагүй юм. 1368 онд монголчуудын хятад дахь ноёрхол түлхэгдэн унаснаас хойш
17 р зууны 30 аад он хүртэл монгол улс хятдын мин улстай цагаан хэрмээр хиллэж
байсан. Баруун зүүн түмэнд хуваагдаж байсан Дорнод монгол 16р зууны үед их
говиор зааглагдан говиос хойгуурх нутгийг халх монгол, говийн өмнө оршдогийг
өмнөд монголын нутаг хэмээн зааглан ойлгож байжээ. 1636 онд өмнөд монгол
манжийн эрхшээлд орсноор монголын өмнөд
хил халх монголын нутгийн урд захаар болж газар нутаг багасан дотогшлон
тогтсон. Ийнхүү 1660 онд гэхэд монголын
өмнөд хил манж, халх монголын хилийн дээс болон хувирсан юм. 1680 он гэхэд
халх, үзэмчин, баргын нутгийн хооронд манжийн талаас хилийн харуул байгуулжээ.
Тэдгээр харуул хүн хүчээр дутмаг, зохион байгуулалтын хувьд сайтар төлөвшөөгүй
учир халх, манжийн хил орчим малын хулгай, дээрмийн явдал бүрмөсөн зогсоогүй,
үргэлжилсээр байжээ.
17р
зууны үед Монголын баруун хил хязгаар Балхаш нуур, Или мөрний адаг, Долоон ус
голоор байж, Казахын хант улстай,
түүнээс арай урдуур Чуу голын дунд урсгалаар Бухарын хант улстай тус тус хиллэж
байжээ. 17р зууны 70 аад оны эхээр Галдан бошгот хаан хил хязгаараа сахих харуулыг зохион байгуулсан нь хожмоо Захчин хэмээх угсаатны бүлэг буй болжээ.
2. Монгол улсын умард хил хязгаарын үндэс бүрэлдсэн нь.
Эрт, дундад үеийн турш монголын нутгийн хойд зах
Сибирийн их ой тайга, байгаль нуурын орчны газраар тогтож байжээ. Монголчууд Сибирийн нутагт
суурьшин сууж чадаагүй нь нүүдлийн мал аж ахуйтай холбоотой, учир нь нүүдлийн
мал сүргийн тал хээр бүс нутагт адгуулан хариулах боломжтой байдагт оршино. Ой
тайгаар амьдрагч монгол болон анчин гөрөөчин
овог, аймаг нүүдэлчдийн хараат түшмэг байдалтай оршиж татвар төлж
байжээ. 16 р зуунаас Оросууд Сибирьт суурьших нэвтрэн эзлэх бодлогыг тууштай
барих болсон. Оросын засгийн газраас
шинжилгээний анги явуулж газар нутгийг тагнан судлаж байгалийн баялаг,
цаг агаарын байдал,оршин суугчдын аж амьдрал эрхлэх аж ахуй зэргийг судласны
эцэст тэнд суурин өвөлжөө байгуулж нутгийн аймгуудад оросын хааны алба
ноогдуулж харьяатаа болгож эхэлсэн. Сибирийн аймгуудын нийгмийн хөгжлийн төвшин
доогуур, хүн ам ялангуяа эрэгтэйчүүд цөөн байсан нь оросын газар нутгийн
түрэмгийлэлийг хүчтэй сөрөн эсэргүүцэж чадахгүй байсан. Дагуурын аймгийг гэхэд
л Оросын 300 хүнтэй анги хялбархан эзэлж
авч чадах байжээ. Сибирийн нутгийг өөрийн болгон авахад оросуудад зарим
нэг таатай нөхцлүүд бүрэлдсэн байсан юм. Үүнд сибирийн зарим нэг аймгууд монголын улс төрийн бүлэглэлүүдийн зөрчил
тэмцэл, манж улсын түрэмгийлэлээс айн дайжиж арга буюу Оросын хааны ивээл
өмгөөлөлийг эрж хайж байсан нь таатай нхцөл болсон юм. 17 р зууны арваад оны
үеэс Оросууд баруун Сибирийг эзлэн Алтан хан Шолой убашийн эзэмшлийн хойд
талаас нь түрж эхэлсэн бол 1640өөд оноос Буриад, Тунгус, Монгол хэлт Табангут зэрэг овог аймгуудын
нутагладаг Өвөр Байгальд нэвтэрч 1648 онд Байгаль нуурын зүүн талд Баргужин
шивээ, 1651 онд Байгаль нуурийн баруун талд Эрхүү өвөлжөө,
Үд шивээг тус тус байгуулжээ.
17р зууны дунд үед Оросууд Байгаль нуур орчимд
нэвтрэн орж ирэхээс өмнөх халх болон Буриад
монголчуудын газар нутгийн ерөнхий зааг Сэлэнгэ мөрний адаг урсгал, Хялга,
Тэмнэг голуудын урсгалаар байжээ. Халхчууд ба тэдний харъяат Буриад, Тунгус
аймгуудын хооронд тогтоосон хил хязгаар байхгүй байсан. Цаг улирлын байдлаас
хамааран нааш цааш нүүдэллэн орох явдал хэвийн үзэгдэл байсан. Оросуудын газар
нутаг рүү түрэн орж ирж байгаа байдлыг халхын ноёд эсэргүүцэн удаа дараа нот бичиг явуулж байсан боловч асуудал
шийдэгдэхгүй улам даамжирсаар байсан тул арга буюу манжийн талаас цэргийн
тусламж авч 1685 оны 6 р сарын 11 нд халхын цэрэг Сэлэнгиск шивээг довтлож
байжээ. Харин 1688 оны хавраас халх ойрадын харилцаа хурцдаж, улмаар зэвсэгт
мөргөлдөөн болон өргөжисний улмаас оросын газар нутгийн эсрэг түрэмгийлэл түр
зогсож энэ хооронд галдан бошигт халхыг ялаад оросоос тусламж авсан хэмээн
цуурхал гарсан тул манж улс ойрад оросын
харилцаа бий болж хүчирхэгжих вии гэж болгоомжлон оростой найрамдал тогтоохыг
яаравчлах болсон. Манж Орос улс удтал хэлэлцсний эцэст 1689 оны 8 сарын 27 нд
Нерчүү шивээнд хилийн гэрээ байгуулж ,
найрамдалт харилцаа тогтоожээ. Ингээд 2 тал гэрээ байгуулсан тул Галдан бошигтын
Оросоос авах тусламж талаар болжээ. Манж нар тус гэрээний дараа ихээхэн цэргийг
халхын хил рүү татсан. Манж нар 1688 онд
ойрадын цэрэгт дарагдан өмгөөлөл эрж шурган очсон халх нарыг 1691 онд албан
ёсоор дагаар оруулж, уг нутгийг 1697 онд өөрийн мэдэлдээ авсан байна. Манж оросын зах нийлсэн хил хязгаарыг
зааглан тогтоох гэрээ хэлэлцээр санал тзөрүүтэй улмаас 2 жил
шахам явагдаж эцэст нь Буур голын хөндийд 1727 оны 6 сард эхлээд мөн оны 8
сарын 25 нд гэрээ байгуулжээ. Буурын
гэрээгээр Баргын нутаг дахь Эргүнэ голын зүүн эргийн Авгайт уулнаас Тагнын
урианхайн нутгийн баруун хойд захын Саяны нурууны Шавинайн даваа хүртэл
Монголын хойд хилийг тогтоожээ. Ийнхүү Монгол Оросын хилийг албан ёсоор тогтоож
чандлан хамгаалах болсон нь Монголын нутгийн
баруун хойд, хойд талаас хүчтэй хийгдэж байсан Оросын газар нутгийн
түрэмгийлэллийг зогсоосон чухал ач холбогдолтой үйл явц болсон юм. Буурийн
гэрээгээр тогтоосон хилийг сахин хамгаалах зорилгоор хиагтын баруун зүүн
этгээдэд нийт 59 гэр харуул байгуулжээ. Манжийн эрхшээлийн үеийн монголын
хилийг тоймлон авч үзвэл :
Өмнө зүгт :
Хятадын цагаан хэрэм говийн өмнө орших Ци лянь нурууны өвөр бэл Хөх нуурын сав газар, Цинхай уулын ар өвөр , Цайдам
голын хөндий, Хатан голын сав газар Умардад: зүүн баруун Саяны нуруу, Сэлэнгэ,
Орхон голуудын бэлчир, Дорнодод: Их Хянганы нурууны зүүн бэл хормой Нон, Лууха
голын саваас Өрнө зүг Или, тарвагтайн нурууны зүүн бие Ховог гол , Сайр уул, Зүүнгарын
Алатау нурууны өвөр Сайрам, Эвий нуурын орчмоор тус тус хиллэж
байжээ.
Монгол улсын орчин үеийн хил хязгаарын үндэс суурь
нь Дариганга, Тагнын Тува, Ховдын хязгаарыг багтаасан Ар монголын нутаг
дэвсгэрээр анхлан тавигджээ. 1915 оны монгол орос, хятад 3н улсын хиагтын гэрээгээр тогтоосон хаант монголын
нутаг дэвсгэрийн зах хязгаар одоогийн монгол улсын гадаад хилийн үндэс болжээ. Хаант
монгол улсын хил хязгаарын үндсэн суурь дэвсгэр нь Манжийн эрхшээлийн үеийн армонголын нутаг юм.
Шинэ тулгар тогтсон Монгол улсын түүхэн хувь заяа 1913-1920
Улс төрийн амьдрал, дотоод байдал
1911
оны Ар монгол Манж чин улсын 200 гаруй жилийн ноёрхолыг эцэс болгож, Монголын
тулгар төрийг сэргээн байгуулж, тусгаар тогтнолоо тунхагласан нь Монгол орны
сэргэн мандлын эхийг тавьсан түүхэн үйл явдал бөгөөд Монголын ард түмний эрх
чөлөөний тэмцлийн том амжилт, Монголын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд
гүнзгий нөлөөг үзүүлсэн дэвшилт үйл хэрэг байлаа.
1911 оны
хувьсгалт үйл явц нь монголын ард түмний үндэсний ухамсрыг сэргээн
идэвхжүүлжээ. Монголын үндэсний төр сэргэн байгуулагдснаар Монголын ард түмнийг
олон үеийн турш дарангуйлж байсан Манжийн төрийн хүнд сурталт, нүсэр аппарат,
хүнд хүчир алба, татвар, зардал сүйтгэлийн хамт нуран унав. Уг хувьсгал нь Манжийн дарлалын шууд үр дагавар болсон Ар
монгол дахь Хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн капиталд хүчтэй цохилт өгсөн. Монгол
дахь улс төрийн уур амьсгал эрс өөрчлөгдөж, ард олны уур хилэн Монгол орныг
өрийн тороор бүрхсэн Хятад худалдаачдын эсрэг чиглэсэн тул тэдний нэлээд нь
Монголоос зугтан өрийн нутаг
руу
буцжээ.
Манжийн
төрийн өртөө, цэрэг харуулын болон бусад алба устаж, Хятад худалдаачдын нөлөө
суларсан нь монголын ард түмний аж амьдралд зохих хөнгөлөлт болсон.
Энэхүү 1911
оны хувьсгалыг дүгнэн хэлбэл Монгол нутагт Хятад иргэдийг үй олноор нь түлхэн оруулах замаар
монголчуудыг уусган хятадчилах гэсэн харгис бодлогыг таслан зогсоож үндэс
угсаагаа авран хамгаалсан явдал юм.
Манжийн
ноёрхолын үед Монголчууд Манжийн төрд цэргийн алба хаах, тусгай цэргийн зохион
байгуулалтыг бий болгон мөрдүүлсэн учир Монголд байнгын цэрэг арми гэж
байгаагүй. Үе үе байлддаг Монгол цэрэг зэвсэг хангамжийн хувьд ч, зохион
байгуулалтын хувьд ч, байлдах ур чадвар, бэлтгэлийн хувьд асар их хоцрогдсон
байжээ.
1912
онд Хаант Орос улсаас цэргийн мэргэжилтэн, сургагч дарга нарыг урин авчирч,
Нийслэл Хүрээний ойролцоо Хужирбулан хэмээх газар цэргийн сургуулийг нээсэн байна.
Шинэ
тулгар тогтсон Монгол улсын дотоод байдлыг төвхнүүлэхэд улсын хууль цаазыг
шинээр боловсруулах явдал чухлыг харгалзан, улсын хууль, дүрмийг боловсруулах
тусгай хүмүүсийг томилон ажиллуулжээ. Тэд Манжийн хуучин хууль цааз зэрэг 396
дэвтэр хууль цаазыг монголоор орчуулан хянаж Монголчуудын угаас мөрдөж ирсэн хууль цаазыг иш үндэс болгон 64 дэвтэр хууль цаазыг боловсруулжээ. Эл
хэрэгт гүн Пүрэвжав, Минжүүрдорж, О.Жамъян, Магсаржав, Бат-Очир
зэрэг хүмүүс ихээхэн зүтгэсэн юм. Богдын Засгийн Газар эдгээр хууль цаазыг
баталж, нийтээр дагаж мөрдөхөөр тогтож, хэвлэн нийтлэж эхэлжээ. Монгол улс
ингэж нэгдсэн хуультай болсон нь эрх зүйн хувьд гарсан томоохон дэвшил юм.
Богд хаан
1914 оны 2 сард Засгийн Газрын дэргэд Европын
орнуудын парламент маягтай зөвлөх эрх бүхий улсын хурлыг байгуулжээ.
Энэ улсын хурал зохион байгуулагдсан нь
шинэлэг бөгөөд томхон өөрчлөлт байсан. Богд хаанаас энэ шийдвэрийг гаргахад улс
орны дотоод байдлыг тогтворжуулах, төр засгийн бодлогод улам бүр нөлөөлөхийг
эрмэлзэх болсон нийгмийн дэвшилт хүчний санал шаардлага чухал үүрэг гүйцэтгэсэн
юм. Улсын хурал дээд, доод гэсэн 2 танхимтай. Дээд хуралд ерөнхий сайд, яамдын сайд нар, аймгийн хаад,
засаг ноёд, зарим эрх бүхий том феодал түшмэд ордог байна. Доод хуралд засаг
бус ноёд, тайж нар, бичиг, цэргийн бага, дунд тушаалын түшмэд ордог байжээ.
Улсын хурлын аль ч танхим нь сонгуулийн бус зарчмаар байгуулагдсан язгуур угсаа
баримталсан шинж чанартай байлаа. Уг байгууллагыг Монгол орны нийгэм, эдийн
засгийн байгуулалд шинэчлэлт хийх зорилгодоо ашиглахыг оролдож байсан нь
тодорхой байдаг.
Монголын тусгаар тогтнолыг хүч түрэн устгасан нь. 1911
оны Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн монгол
үндэстний төр улсыг сэргээн тунхагласнаараа хэл, шашин шүтлэг, материаллаг
соёлын нэгдэл бүхий монгол туургатны дотор үндэсний үзлийг бадрааж, Их Хүрээг
тойрон нэгдсэн Монгол улсыг байгуулах эрмэлзэл өрнөжээ. Тухайлбал: Орос, Япон
зэрэг орнуудтай хэлэлцэн тохирч, нөлөөний хүрээндээ багтаасан ар монгол дахь
өөрийн эрх ашгаа улам лавшруулахыг зорьж Хятад улс Манж гүрний хил хязгаараар
улсынхаа хилийг тогтоохын тулд Монголын
тусгаар тогтнолын асуудлыг огтхон ч хүлээж авахыг хүсэхгүй, Япон,
Өвөрмонголд тогтоосон нөлөөнийхээ хүрээг болж ар монгол тийш тэлэхийг далдуур
санаархаж байжээ.
Орос, Хятад хоёр улс 1913 онд
Бээжин хотноо Монголын асуудлаар хэлэлцээр хийж, Илэрхийлэн гаргах бичиг зүйл буюу “Орос,
Дундад хоёр улсын 1913 оны тунхаг” гэдэг
баримт бичигт харилцан гарын үсэг зуржээ.
Энэ тунхаг ёсоор:
1рт. Орос улсын хувьд:
Гадаад Монголыг Дундад улсын хэмжээтэй эзэрхэх,
2рт. Дундад улсын хувьд:
Гадаад монголыг өөртөө эзэрхэхийг зөвшөөрөх,
3рт: Монголчууд өөрийн дотоод
засгийг өөрсдөө мэдэж, худалдаа, үйлдвэр эрхлэх çýðýã зүйлд дундад улс хөндлөнгөөс оролцохгүй, Гадаад Монголд цэрэг, иргэд
түлхэн оруулахгүй байх гэсэн тунхаг бичиг гаргажээ. Энэхүү тунхаг бичгээ Орос,
Хятад улс нь хамтын хүчээр Монголд тулган хүлээлгэх зорилготой байжээ. 1912 оны
Орос Монголын хэлэлцээр, 1913 оны Орос, Хятадын тунхагийн дараа Монголын эрх баригчдын Орост хандаж байсан
горьдлого талаар болж үүний учир гадаад орон зайгаа тэлэх, гадаад харилцаандаа
Орос, Хятадаас гадна гурав дахь нөлөө бүхий гүрнийг татан оролцуулах оролдлого
хийж эхэлсэн. 1913 оны өвөл Монголын гадаад яамны сайд М.Ханддорж тэргүүтэй
төлөөлөгчид Петербург хотноо очихдоо хаант оросын эрх баригчидтай уулзаж,
Монгол улсын оршин тогтноход чухал ач холбогдолтой хэд хэдэн асуудлаар Оросын
зүгээс дэмжлэг авах, мөн Англи, Франц, Япон зэрэг олон улсаас Орост сууж байсан элчин
сайдын яамдад Монголын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэх, зарим оронд айлчлах зөвшөөрөл хүсэх зорилготой
байжээ. Гэвч эдгээр орны элчин сайдын яамнаас хэн нь ч хариу өгөлгүй уг
асуудалд тун болгоомжтой хандаж, М.Ханддорж тэргүүтэй улсыг хүлээж аваагүй юм.
1913 оны эхээр Монголын засгийн газар да лам Цэрэнчимэд тэргүүтэй хүмүүсийг
Япон улсад томилон явуулсан боловч хил нэвтэрч чадалгүй буцаж иржээ. Хил
гараагүй учир нь Оросын талаас хориглосон хэрэг. 1914 оны эхээр Монголын
засгийн газар бүгд ерөнхийлөн захирах яамны сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй
төлөөлөгчдийг дахин Орос улсад томилон
илгээсэн.
Уг айчлалын зорилго нь:
- Орос, Хятадын тунхаг
бичгийг Монгол улс огт хүлээж авах боломжгүй, энэ байдлаа Оросын талд ойлгуулах,
-Монгол улс Хятадын
талтай бүрмөсөн харилцаагаа таслаж, бүрэн тусгаар тогтносон улс болж буйгаа эрс
шийдэмгий хэлэх,
- Өвөрмонголыг нэгтгэх
хэрэгт дэмжлэг хүсэх
- Орос улсад Монголын
элчин төлөөлөгчийг суулгах
-Петербург дэх гадаад орны элчин
сайдуудад хандаж Монголын тусгаар тогтнолыг дэмжүүлэхийг оролдсон байна. Гэвч Оросын тул уг хүсэлтийг хүлээж аваагүй
учир зорьсон хэрэг бүтсэнгүй нутаг буцаж ирсэн юм. Т.Намнансүрэнгийн айлчлалаар
Оросын засгийн газар Монголд 3 сая рублийн зээл олгох, 20000 н винтов, таван их
буу, 4н пулемёт худалдахаар болжээ. Энэ зээлийн зарцуулалтад хяналт тавихаар
Оросын тал түшмэлээ Нийслэл хүрээнд суулгахаар болжээ. Уг хэлэлцээрээр Оросын тал Монголыг
Өвөрмонголоос цэргээ гэдрэг татах, Хиагтад болох 3- н
улсын хэлэлцээрт төлөөлөгчдөө оролцуулах, Монгол улс цэрэг, зэвсгийн талаар өөр
хэнээс ч тусламж авч болохгүй гэдгийг хатуу мөрдөх болзлыг хүлээлгэжээ.
1921 оны ардчилсан хувьсгал
Нууц
бүлгүүд үүссэн нь:
Монголын нийгэм бүхэлдээ түрэмгийлэн
эзлэгчдийн эсрэг чиглэж, улс
үндсээ хэмээсэн хэн боловч харийн дарлалаас ангижрах арга замыг эрэлхийлэх
болжээ. Эрх баригчдын хүрээнд Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутагт
Дамдинбазар, дилав хутагт Жамсранжав, да лам Пунцагдорж, гүн Гомбо-Идшин нарын
үндэсний үзэлтэй эх оронч лам, ноёдоос бүрдсэн бүлэг үүссэнч тэд бие даан улс
төрийн идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй байв. 1918 оны эцэс 1919 оны
эхээр Нийслэл хүрээнд нууц 2 бүлгэм үүссэн. Тэдгээрт үндэсний эрх чөлөө хийгээд
нийгмийн дэвшлийг эрмэлзсэн жижиг түшмэд, бичгийн, цэргийн албан хаагчид нэгдсэн. Консул бүлгэмийг их шавийн харъяат,
Орос консулын дэргэдэх орчуулагчийн сургуулийн монгол хэлний багш, шинэтгэгч
үзэлтэн Д.Бодоо үндэслэжээ.
Эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг
босгох, тэднийг удирдан зохион байгуулахын тулд 1920 оны 6-р сарын 25-нд
бүлгэмүүд хамтран хуралдаж, “Монгол ардын нам” хэмээх улс төрийн байгууллагад
нэгдэв. Зөвлөгөөнөөс намын мөрийн хөтөлбөр, дүрмийн шинжийг агуулсан “Намын
хүмүүсийн дагаж явах тангараг”-ийн бичгийг хэлэлцэн баталжээ. Тангарагийн бичиг
нь Оршил, 9 зүйлээс бүрдэж байжээ. Тус
зөвлөгөөнөөс өөр нэгэн чухал шийдвэр гаргасан нь ЗОУ-аас тусламж хүсэх асуудлыг
албан ёсоор тавьж хэлэлцүүлэн, төлөөлөгчдийг тохоон томилсон явдал юм. ЗОУ-д одох төлөөлөгчөөр С.Данзан, Х.Чойбалсан
нарыг эхлэн явуулах бөгөөд тэдний зардлыг намын нөхөд сайн дураар хуримтлуулан
гаргахаар тогтжээ.
Үүний дараагаар зөвлөгөөнийг дахин
хийж, МАН-ын тамга үйлдэж, 400 үгтэй гишүүдийн нууц, харилцааны бичиг зохиожээ.
Намын нөхдийн ажлыг хуваарилж нэг хэсэг нь ЗОУ-ын байдлыг мэдэх, нөгөө хэсэг нь ноёд, лам нар, хятад цэргийн
явууллагыг тандан шүүн хэлэлцэх, гуравдахь нь үндэсний дэвшилт үзэлтнүүдтэй
холбоо тогтоох, тэднийг өөрсдийн үйл хэрэгт татан оролцуулж туслуулах, ЗОУ-аас
тусламж гуйх хэрэгт Богд хааны тамга даруулах зэрэг ажлыг дагнан хариуцахаар
болжээ. С.Данзан, Х.Чойбалсан нар 1920 оны 7р сард Хүрээнээс мордсоны дараа,
ЗОУ-д, МАН-ын төлөөлөгчдийг нэмэн явуулахаар шийдвэрлэж Д.Бодоо, Д.Догсом, Д.
Лосол нарын хүмүүс Богдын тамгатай бичгийг авч яаравчлан морджээ. Орост очсоны
дараа С.Данзан, Д.Чагдаржав нар гадаадын
хэргийн ардын комиссар Г.В.Чичерин, цэргийн ерөнхий командлагч С.С.Каменев
нартай уулзаж дараах хүсэлтийг тавьжээ.
Үүнд: -Зөвлөлт засгийн газраас Ардын намын зорьсон
хэргийг бүрэн дүүрэн бүтээх
-Хятадын Ардын намтай холбоо
тогтооход туслах,
-Морьт цэргийн бүрэн зэвсэг тавин
олгох, цэргийн сургагч ирүүлэх,
-6-7 сая лангийн мөнгөн тусламж
үзүүлэх
- Хуучин засгийн газрын сан ба
гааль, түрээс тэргүүтнээс хураасан монголын хөрөнгө зүйлийг гадаад Монголын
шинэ байгуулах Засгийн Газарт бүрмөсөн эргүүлэн олгох хэрэгт ЗОУ ын зүгээс
туслаж дэмжихийг тус тус хүсчээ. Уг хүсэлтийг Зөвлөлт улс хүлээн авч,
тусламжийг үзүүлэхээ илэрхийлэхийн хамт Хятад цэргээс чөлөөлөх асуудлыг
Монголчууд өөрсдийн цэргийн хүчээр шийдвэрлэх ёстойг мэдэгджээ. Энэ цаг үед улс үндэстнээ гэсэн хэн бүхнийг
хятад цэргийн эрхтнүүд мөрдөж мөшгөн хувьсгалт байгууллагын гишүүн Жамъяан,
Жигмэддорж, Хатанбаатар Магсаржав, Манлайбаатар Дамдинсүрэн нарын эх орончдыг
хорьж байцаан, Богд гэгээнийг гэрийн хорионд суулгасан аюултай цаг мөч байв.
Хятадын эрх баригчид Монголд нэвтрэх гэсэн большевик, большевик бус хэн бүхнийг
байцаан хянаж, тухай бүрт түргэн илтгэн мэдэгдэж байхыг Хүрээ, Ховд, Улиастайн
Монгол захиргаанд чандлан тушааж, ЗОУ-д явсан 7 хүнийг барьж өгвөөс хүн тус
бүрийн тоогоор түмэн төгрөг шагнан өгөх тухай зарлал бичгийг Хүрээний гудамжинд
энд тэндгүй наалдуулсан байна.
1921 оны 3 сарын 1-3-ны зөвлөгөөний 2
дахь өдрийн хуралдаанаас цэрэг нэмэн элсүүлж, хүчийг зузаатгах, Ардын намын
цэргийн хэргийг захирах газрыг байгуулав. Штабыг 5 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр
байгуулахаар тогтсны дагуу 3-ыг МАН аас,
2 -ыг коминтерноос томилогдсон
хүмүүсээр бүрдүүлэхээр тогтож, цэргийн ерөнхийд Д.Сүхбаатар, гишүүдэд С.Данзан,
Н.Билигсайхан, нарыг сонгожээ. Хиагтын
байлдааныг хүртэл Ардын журамт цэргүүд өдөрт 2-3 удаа бэлтгэл хийж гар бөмбөг
шидэх, зэвсэгтэй харьцах, дайрах, нуугдах зэрэг байлдааны арга техникт суралцаж
байжээ. Хиагтыг чөлөөлөхөөс өмнө гамин цэргүүдтэй жижиг тулааныг хэсэг бүлгээр
хийж, тухайлбал, Шаамарын шар тохойд 3 сарын 10-нд Хятадын 100 гаруй цэрэгтэй
Д.Сүхбаатар, Л.Сумъяа нарын цэргүүд байлдан 50 гаруй гаминг устгаж, 2-3 хүнийг
амьдаар баривчлан, авч явсан зүйлээс арваад шар үхэр, хориод тэрэгтэй морь,
арваад уналгын морь, буу, сэлэм тус бүр дөчөөдийг олзолжээ. Энэ бүхний дүнд
Хиагтын тулалдааны өмнө цэрэг бүр 150 сумтай буу, нэгээс хоёр морь эзэмшиж,
хороо ангиуд хүнд, хөнгөн пулемёттай болсон байна. Ийнхүү 1921 оны 2-3 сарын богино хугацаанд
Монголын ард түмний тэмцлийн гол хүч болох, Ардын журамт цэрэг байгуулагдан улс
төр, байлдааны бэлтгэлээ ханган харийн түрэмгийлэгчдээс эх орноо чөлөөлөх
тэмцэлд бэлэн болжээ. 1921 оны 3-сарын 6-нд Хиагтыг чөлөөлөх шийдвэр гарч цэргийн штабаас
байлдааны төлөвлөгөөг бэлтгэн, цэргийг
шилжүүлэн байрлуулсан. Журамт цэргийн байлдааны бэлтгэл хангагдмагч урьд
тогтсон ёсоор хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 3сарын17-нд
Троицковаск дахь ЗОУ-ын комиссарын төлөөлөгч О.И.Макстенекээр дамжуулан өгчээ. Уг бичигт: Харъяат цэргүүд цөм зэвсгийг
хураалгаж, Монголын Хиагтын хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү
сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай Хятад харъяат нарын амийг батлан хамгаалж уул
орон нутагт буцааж болно. Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх
болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг
танай газар цөм хүлээвээс зохино хэмээжээ. Хятадын тал байлдаангүйгээр
шилжүүлэн өгөх тухай АЖЦ-ийн шаардлагыг хэрэгсээгүй тул 1921оны 3 сарын 17-ны орой АЖЦ-ийн
хороод хөдлөн явсаар 3 сарын 18-ны өглөө
Хиагтад тулж иржээ. Энэ үед Хиагтад Хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй морьт хороо, Улаан бургасанд
600 хүнтэй 1, 2 дугаар морьт хороод, Ивцэг ба Хиагтын хооронд 300 хүнтэй 4
дүгээр хороо, Ивцэг 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо буюу 1940 цэрэг, 12
пулемёт 7 их буу байв. Хятад цэргийн энэ
хүчний эсрэг 400 орчим хүнтэй, 2 их буу, 4-5 пулемет болон буудлагын бусад
зэвсгээр зэвсэглэсэн АЖЦ -ийн ангиуд сөрөн зогсож байв.
Үргэлжлэл: Хиагт хотыг чөлөөлөх байлдаан Хятад
хоёр цэргийг буудан хөнөөснөөр эхэлжээ. Журамт цэргийн анхны довтолгоо
амжилттай өрнөж, хотын дотроос Хятад цэрэг олноор зугатан гарч, цэргийн
эрхтнүүд нь Оросын хилийн зүг хамгаалал эрэн оджээ. Хиагтын байлдааны
ажиллагааг улаан цэргийн сургагч нар Эрээн нарсны нуруун дахь хянах байрнаас ажиглаж байсан бөгөөд АТЗГ-аас
хотод орох хугацааг хойшлуулах тухай мэдэгдэл ирсэн учраас Сүхбаатар хотын
гадуур 90 цэргээр харуул манаа тавьж хоноод, маргааш өдөр нь 3 сарын 19- нд
өглөө хотод дайран оржээ. Хиагтын ойр орчимд Г.Бумцэнд, Д.Нанзад нарын удирдсан
цэргүүд гаминг хөөн байлдаж багагүй хохирол учруулжээ. Үүгээр АЖЦ эх орноо
чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулсан. Хүн хүч, зэвсгийн хувьд өөрөөсөө хэд
дахин илүү дайсныг хохирол багатайгаар ялж дийлэхэд ардын журамт цэргийн зориг
хүч, байлдах чадвар, Д.Сүхбаатар тэргүүтэй цэргийн дарга нарын удирдах авъяас
гол үүрэг гүйцэтгэжээ.
1921 оны үндэсний ардчилсан
хувьсгал.
Ардын
журам цэргийн анхны ялалтын дараагаар АТЗГ, МАН наас ард түмнийг цагаантны
эсрэг тэмцэлд зохион байгуулахад бэлтгэж эхэлсэн. Унгерний эсрэг тэмцэл бол
хятадын дарлалаас ангижрах тэмцлээс хүнд хэцүү зорилт байсан. Хятадын дарлалыг
эсэргүүцсэн үзэл санаа монголын нийгмийн сэтгэлгээнд гүн ул суурьтай суусан
бөгөөд хятад цэрэг монголын ард түмний тусгаар тогтнолыг үгүй хийснээрээ
нийгмийн бүх хүчийг өөрсдийнхөө эсрэг
чиглүүлсэн юм. Харин барон унгерн хятад цэргийг хөөн зайлуулж, автомонит төрийг
босгон богдыг хаан ширээнд нь дахин залснаар ниймийн тодорхой хэсгийг өөртөө
татаж, монголчуудын эрх чөлөө тэмцлийн хүчийг тарамдуулах аюулыг бий
болгов. 1921 оны 6 сарын 16-нд Оросын
комминуст намын төв хороо унгерний цагаантныг бүр мөсөн бут цохин устгаж, хил
хязгаараа аюóлгүй болгохын тулд монголд цэрэг оруулах шийдвэр гаргажээ.
Байлдааны төлөвлөгөө ёсоор нийслэл хүрээг дайлаар мордох цэргийг 3 чиглэлээр
хөдөлгөхөөр шийдвэрлэж, Алтанбулаг, Õүрýэний гол чиглэлд бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарын удирдсан АЖЦ-ийн морьт
хороод, кубанийн 5 морьт дивиз, 35-р буудлагын дивизийн 103р бригад дивизийн
дарга В.В.Писаревын, баруун чиглэлд Х.Чойбалсангийн баруун замын тусгай анги,
улаан цэргийн 105-р бригад 35-р морьт хорооны нэгдсэн хүч, зүүн чиглэлд
Сретенскийн 2р морьт бригад, П.И.Литвинцевийн удирдлагаар тус тус давшихаар
тушаал авсан байна. Нийслэл хүрээг чөлөөлөхөөр 12 их буу, 156 пулемёт бүхий
морьт, явган 9300 гаруй цэрэгтэй томоохон хүч хөдөлжээ. Нийслэл Хүрээг чөлөөлөх
үйл ажиллагаа богино хугацаанд амжилттай төгсч, 7 сарын 6-нд их цэргийн тэргүүн
ангиуд Хүрээнд ирсэн байна. Их цэргийг
хүрээ рүү ирж явааг сонссон Жамбалоны удирдсан цөөн тооны цагааны цэрэг зугтан
нийслэл хотыг аливаа нэгэн эсэргүүцэл, хохиролгүйгээр авсан хэдий ч их цэрэг
аялан явах замдаа цагаантны жижиг анги, бүлгүүдтэй тохиолдон тухай бүр бут
цохиж явжээ. Ийнхүү МАЖЦ ба түүнд хүчин туслан байлдсан улаан цэргийн ангиудын
хамтын тэмцлийн дүнд засгийн эрхийг ард түмэн, хувьсгалт хүчний гарт шилжүүлэх
бодит нөхцөл бүрджээ. 1921 оны 7 сарын 9-нд МАН-ын төв хорооны өргөтгөсөн хурал
болж, улсын доторхи засгийн бүх эрхийг АТЗГ-т шилжүүлэх шийдвэр гаргасан ба
маргааш өдөр нь хуучин засгийн яамдын тамга хэргийг хураан авч ардын байнгын
засгийн газрыг байгуулав. Төрийн дээд эрхийг засгийн газарт хадгалуулан ерөнхий
сайдаар захируулах бөгөөд засгийн газар нь дотоод, гадаад, сан, цэрэг, шүүх
гэсэн таван яамтай байхаар тогтож сайдуудыг томилжээ. Үүнд: ерөнхий сайд бөгөөд
гадаад яамны сайдаар Д.Бодоо, дотоод яамны сайдаар да лам Пунцагдорж, цэргийн яамны сайдаар
Д.Сүхбаатар, сангийн яамны сайдаар С.Данзан, шүүх яамны сайдаар бэйс Магсаржав нар
тус тус томилогджээ. 1921 оны 7 сарын 11-нд Богдыг хэмжээт эрхтэй хаанд
өргөмжлөн, ардын эрхтэй хэмжээт цаазат засгийг явуулах болсныг олон түмэнд
зарлан, тунхагласнаар Монгол оронд үндэсний ардчилсан хувьсгал ялжээ. 1921 оны
4 сараас 8 сарыг дуустал монголын төв хэсэгт болсон байлдааны ажиллаганы дүнд
тус нутгийг цагаатнаас чөлөөлөж чаджээ. Монгол орны төв хэсгийг чөлөөлсний
дараа цагаантны эсрэг тэмцлийн талбар нь зүүн хязгаар болов. Манжуурыг зорьсон
цагаантан бөөгнөрч, өмнө зүгээс Жодовжав амбаны цэрэг довтлон, Найданжав ван,
Баяр гүнгийн цэргийн үлдэгдэлтэй нэгдэн хүчээ нэмэгдүүлж байсан тухайн үед дорнод хязгаарын байдал туйлын түгшүүртэй
байжээ.
1921
оны үндэсний ардчилсан хувьсгал бол монгол улсын дэвшил хөгжлийн зам дахь шинэ
чухал үе шатыг нээсэн юм. Хувьсгалын
дараагаар ардын төр, засаг эрх баригч МАН,
Монгол оронд хөрөнгөлөг нийгмийн эдийн засаг, үндэсний соёлыг орчин
цагийн шинжлэх ухааны үндэс, соёл боловсролтой холбон хөгжүүлэх замд шилжин
орсон. 1923 онд ардын төр засгаас боловсруулсан Эдийн засгийн үндсэн бодлого баримт
бичгийг баталсан юм. Энэ баримт бичигт монгол улсын мал, газар тариалан, хөдөө
аж ахуй, хөнгөн, хүнд үйлдвэр, мөнгө
санхүү, байгаль орчноо хамгаалах дотоод, гадаад худалдаа хүн ам хийгээд шинжлэх
ухаан, соёл боловсролыг хөгжүүлэх төр засгийн чимхлүүр жижгээс аваад өргөн
хүрээтэй гол баримтлалыг арван наймхан зүйлээр товч бөгөөд иж бүрэн байдлаа
дэвшүүлсэн байдаг. Эдийн засгаа амжилттай хөгжүүлэх боломж бол юуны өмнө
Герман, Америк, Рибин, Хятад, Англи, Орос зэрэг улстай хоршоог хөгжүүлэх, төмөр
засмал зам, авто агаарын тээвэр, зам гүүр, төмөр утас телефон харилцааг
хөгжүүлэх, Монгол үндэстнийг хязгаар
дотроо дуртай оруулан авах замаар үйлдвэрлэх хүчнийг хөгжүүлэх зэрэг зорилт
тусгагдсан байна. 1921 оны хувьсгал нь аль ч утгаараа 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний
хувьсгалын шууд үргэлжлэл байсан нь дараах нийтлэг зорилгоос харгалзан тодорхой байдаг. Үүнд:
Нэгд:
Улс үндэснийхээ тусгаар тогтнолыг сэргээн тогтоох,
Хоёрд:
Төр засгийг шинэчлэн байгуулж босгох,
Гуравд:
Нийгэм, эдийн засаг, оюун санааны амьдралд шинэтгэл хийх зэргийг дурдаж болно.
1921оны хувьсгал нь тусгаар тогтнолоо
эргүүлэн олж Монгол улсынхаа хуучин төр засгийг зугуухан халж, шинэ засаг төр,
эдийн засгийн харилцаанд эрс тэс өөрчлөлт хийж, хамжлагын харилцааг халж
хөрөнгөлөг нийгэм үүсч хөгжих, боловсрон гэгээрэх шинэ зам нээж өгсөн билээ.
Монгол хувцасны түүхэн уламжлал
Монгол угсаатны хувцас нь тус орны байгаль цаг уурын нөхцөл, эрхэлдэг аж ахуй, хэвшиж дадсан заншил төдийгүй түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдлыг тов тодорхой тусгаж ирсэн эдийн соёлын чухал дурсгал билээ.
Хүн төрөлхтний балар эрт үеийн хувцас нь ерөнхийдөө төстэй байсан гэдэг бөгөөд мал аж ахуй эрхэлж морь унадаг нүүдэлчдийн хувьд зонхилох хувцас нь өмд, цээживч байсан ба хожим энгэртэй дээл хэрэглэдэг болсон гэж судлаачид үздэг.
Хүннү (мэө III-мэ I зуун) нарын хувцас өмсгөл нь биетээр олдсон монгол хувцасны хамгийн эртний дурсгал юм. Археологийн малтлагаар олдсон Хүннү нарын хувцасны судалгаанаас үзэхэд тэд баруун, зүүн тийш зөрдөг энгэр бүхий дээл, агсарган бүс, сөөхий маягийн ээтэн хоншоортой гуталтай байжээ. Хүннү гүрний халааг авч төр улсаа мандуулсан Сяньби (мэ II-IV зуун), Жужан (мэ IV-VI зуун) нарын хувцас ч мөн хожмын монгол хувцастай төстэй байсан нь сурвалж баримтаас мэдэгдэж байна. Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсуудын дотор Хитан нарын хувцас эртний монгол хувцасны уламжлалыг гүнээ хадгалсаныг судлаачид тогтоосон байдаг. Тэдний дээл нь зөв дарсан ташуу энгэртэй, гутал нь ээтэн хоншоортой, толгойн өмсгөл нь хив малгай, юүдэн, алчуур болохыг түүхэн зургаас харж болно.
Манж чин улс ХVII зууны үеэс хятад, монгол зэрэг орныг эрхшээлдээ оруулснаар манж хувцасны зарим хэв маяг дэлгэрсэн байна. Манж чин улсаас "Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичигт" монгол ван, гүнгүүдийн цол хэргэм, зэрэг дэвийн хувцасны маяг, хэрэглэх зүйлийг хуульчилсан байна. Ингэснээр монголын ноёд, тайж нар ван, гүн, бэйл, бэйс зэрэг шинэ цол хэргэмтэй болж манж ямбаны хувцас өмсөх болжээ. Манжийн ноёрхолын үед монгол эрчүүд манж маягийн тав гэзэг тавьж, дөрвөлжин энгэртэй дээл өмсөх болсон ба дээлийн ханцуй нударгатай болжээ. Харин лам болон эхнэр хүний дээлэнд эртний монгол дээлний мөөрөлжин энгэр хэвээр хадгалагдаж байсан.
Эрт үед монгол эхнэрүүд өндөр оройтой богтаг малгайтай, 2 салаалж сүлжин дугтуйлсан (үсний гэрэнд хийсэн) үстэй байснаа ХVII зууны үеэс зарим ястны тухайлбал, мянгад, халх эхнэрүүд дэргэр үс самнах болж дээлэнд нь өөрчлөлт орж дөрвөлжин энгэр, түнтгэр мөр дэлгэрчээ. Үсээ дэрийлгэн хавчих болсноос "толгойн боолт", "үсний хавчаар", "үсний гэр" хэрэглэх болж, мөнгөөр урлах болжээ. Халх эхнэрийн толгойн боолт нь эрт үеийн богтаг малгайнаас улбаатай гэдэг.
Манжийн үед тогтсон албаны хувцасны хэв маяг 1911 он хүртэл тогтвортой байсан. 1911 оноос хойш Монгол улсын хаан, хан, ван, гүн, бэйл, бэйс, тайж, түшмэдийн өмсгөл эдлэл хэрэглэлийн хэв маягийг шинэчлэн тогтоосон боловч манжийн үеийн хувцасанд бага сага өөрчлөлт оруулсан. Богд хаант Монгол улсын үед лам нарын ямбаны хувцас, цэргийн дүрэмт хувцасны хэв маягийг бас журамлан тогтоожээ.
1921 оны Ардын хувьсгалын дараах үеэс монголын хуучны төрийн ямба ёслолын хувцас орхигджээ. Ялангуяа 1930-аад оноос нийтээр энгийн хийцтэй дээл хувцас хэрэглэх болсны сацуу хотшил, үйлдвэржилт, оросын соёлын нөлөөгөөр европ хувцас дэлгэрч эхэлсэн. Орчин үед дэлхий нийтэд даяарчлал өрнөж, дэлхийн үндэстэнүүдийн эдийн соёлын харилцан нөлөөлөл чөлөөтэй болсон энэ үед монголчуудын уламжлалт хувцас хөгжлийн зүй тогтлоороо шинэчлэгдэж байна.
Цагаан хэрэм
Цагаан хэрэм бол Хятадын бахархал юм. Хvн тєрєлхтєний тvvхэн дэх энэхvv агуу их барилга єндєр уулын толгой даган мурилзан тахирлаж, Хятадын умард хэсгийн єргєн уудам нутгаар хэдэн арван мянган км урт сунаж байрладаг.Цагаан хэрэм нь дэлхийн соёлын єв тєдийгvй євєрмєц онцлогтой байгалийн vзэмж болох учраас дотоод гадаадын жуулчдын сонирхлыг татаж байдаг.
Цагаан хэрэм
Цагаан хэрэм бол Хятадын бахархал юм. Хvн тєрєлхтєний тvvхэн дэх энэхvv агуу их барилга єндєр уулын толгой даган мурилзан тахирлаж, Хятадын умард хэсгийн єргєн уудам нутгаар хэдэн арван мянган км урт сунаж байрладаг.Цагаан хэрэм нь дэлхийн соёлын єв тєдийгvй євєрмєц онцлогтой байгалийн vзэмж болох учраас дотоод гадаадын жуулчдын сонирхлыг татаж байдаг.
2000 гаруй жилийн ємнєх Чvн Чиvгийн vеэс эхлэн байгуулсан цагаан хэрэм бол дэлхий дээр хамгийн урт, хамгийн эртний хамгаалалтын барилга юм.
Манай он тооллоос ємнєх 221 онд Чинши хуань Хятад улсыг нэгтгэхээс ємнє байсан олон улсууд хэсэг хэсэг цагаан хэрэм байгуулж байжээ. Чин улсын засаг тєр тогтсоноос хойш жижиг орнуудын байгуулсан цагаан хэрмvvдийг холбож, анхны 5000 гаруй км урт цагаан хэрмийг бvрэлдvvлжээ. Манай тооллын эхний vед, Хан улсын vед цагаан хэрэм нь урьд ємнє байгаагvй арван мянга гаруй км-т хvрсэн байна.
Одоогийн байгаа цагаан хэрмийг 700 гаруй жилийн ємнєх Мин улсын vед байгуулсан юм. Дээр vеийн тєрvvдийн байгуулсан цагаан хэрэм нь бараг нурж дуусчээ. Мин гvрний vед байгуулсан цагаан хэрэм одоо болтол нэлээд бvрэн бvтэн хэвээрээ байна. Цагаан хэрмийн баруун тал нь Хятадын баруун нутгийн Ган Сv мужийн Жиа Юуйгуанаас эх авч зvvн хойт нутгийн Хийлvнжян буюу Хармєрєн мужийн Ялvжян мєрєнд хvрдэг бєгєєд нийт 6000 гаруй км урт.Хятадад цагаан хэрмийг судлан хамгаалах ажлыг тусгайлан хийж байгаа Хятадын цагаан хэрмийн судалгааны нийгэмлэг гэж байдаг.
Хятадын цагаан хэрмийн тухай тvvхэн тэмдэглэлээс vзвэл vе үеийн хаант тєрийн байгуулсан цагаан хэрмийг нийлvvлж бодвол нийт 50 мянган км урт байдаг. Мин гvрний vед байгуулсан цагаан хэрэм 6350 км урт юм гэж тvvхэнд тэмдэглэсэн гэж Тус нийгэмлэгийн ерєнхий нарийн бичгийн дарга Дvн Юаохvй танилцууллаа.
Єндєр сvрлэг урт цагаан хэрэм газрын байцыг даган єндєр уул даваа болон талын бартаат хэсгээр байрласнаараа нэлээд сайн хамгалалтын vvрэг гvйцэтгэж байжээ. Цагаан хэрэм дээр хэдэн зуун боомт болон гал тэмдгийн тавцантай.
Тухайн vед цагаан хэрэм нь цэрэг дайны хамгаалалтын vvрэг гvйцэтгэж байсан бєгєєд Хятадын эдийн засгийн хєгжилд нєлєєлж байсныг дурдууштай. Тєр улсуудын байгуулсан цагаан хэрэм нь Хятадын чийглэг уур амьсгалтай нутаг болон тал хээрийн бүс нутгийн зааг шугамтай vндсэндээ давхацсан байрлалтай байдаг. Цагаан хэрэм нь Хятадын тариалангийн болон нүүдлийн мал аж ахуйн бүс нутгийн зааг болж байжээ. Хятадын тєв нутагт амьдарч байсан Хятад vндэстэн тариа тємсєє хамгаалахын тєлєє, мєн умрын нvvдэлчин малчин vндэстний халдлагаас сэргийлэн цагаан хэрэм нэмж байгуулсаар иржээ. Ингэснээр цагаан хэрэм нь хоёр тєрлийн соёл иргэншлийн хил,халхавч болсон байна.
