Sunday, November 25, 2012

2-р семестр ТАЖ-3 "Монголын соёлын түүх"



Лекц 1.
×óëóóí çýâñãèéí óðëàã
       ×óëóóí çýâñãèéí ñî¸ëûí ò¿¿õèéã ñóäëàõ ãîë ýõ ñóðâàëæ íü òýð ¿åèéí óðëàãèéí äóðñãàë þì. Ìîíãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí óðëàãò äýýä ïàëåîëèòûí ¿å áà ìåçîëèò, íåîëèòûí ¿åèéí îðîí çàéí óðëàãèéí äóðñãàëóóä õàìààðíà. Ìîíãîëûí õ¿é íýãäëèéí óðëàãèéí äóðñãàëä àãóéí áîëîí õàäíû çóðàã,  ÷èìýãëýõ óðëàãèéí äóðñãàëóóä áàãòäàã. Äýëõèé äàõèíàà õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí äýýä ¿åä õ¿í òºðºëõòºí àíõíû óðëàãèéí äóðñãàëàà õàä ÷óëóó, àãóéí õàíàíä ìºíõëºí ¿ëäýýæ ýõýëñýí õýìýýí ¿çäýã áºãººä ýðòíèé óðëàã  ¿¿ññýí ãàçàð íü Åâðîï õýìýýí ¿çñýýð èðñýí áàéäàã. Ìîíãîëûí õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí äóðñãàëóóäûã äýëõèé äàõèíàà íýãýíò õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí äóðñãàëóóäòàé àäèëòãàí ¿çýæ áîëíî. Ìîíãîë íóòãààñ îëäñîí ÷óëóóí çýâñãèéí  ¿åèéí õàä áîëîí àãóéí õàíàíä ä¿ðñëýãäñýí çóðãóóäûã ä¿ðñýëñýí áàéäëààñ øàëòãààëàí çîñîí áà ñèéëìýë çóðàã õýìýýí àíãèëäàã. 
Íýã. Çîñîí çóðãèéã ¿íäñýí 2 òºðºëä õóâààäàã. ¯¿íä  à. Áîäèò áàéäëààð ä¿ðñýëñýí çîñîí çóðàã.  Ýíý òºðëèéí çîñîí çóðàã îäîî Ìîíãîë Óëñûí íóòàãò ãàíöõàí Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí ñóìûí íóòàã Õîéä Öýíõýðèéí àãóéãààñ îëäñîí áàéíà. Ýíý àãóéä àðãàëü, ÿíãèð, àðñëàí, çààí, òýìýýí õÿðóóë, òýìýý, ¿õýð çýðýã àìüòäûã áîäèò áàéäëààð  ìºí øèëì¿¿ñò ìîä ÿíç á¿ðèéí îëîí çýðýãöýý òîëáóóä  ä¿ðñýëñýí áàéäàã áàéíà. á. Óâñ  àéìãèéí Çóðààãèéí óëààí õàäíû çîñîí çóðàã îðíî. Ýäãýýð çóðàã íü íåîëèòèéí ¿åä õàìðàãäàíà. Ýíý òºðëèéí çóðãèéí ãîë èëýðõèéëýõ  øèíæ íü  “õ”  ìàÿãèéí ñîëáèñîí 2 çóðààñàí òýìäýã ãàíö áà õýä õýäýí ýãíýý áîñîî çóðààñàí òýìäã¿¿ä, äóãóé, ãóðâàëæèí õýëáýðèéí òýìäã¿¿ä þì. Ýíý òºðëèéí  çîñîí çóðãóóä ªâºðõàíãàé àéìãèéí äýëãýðýõ ñóìûí Öîîðõîéí àãóé, Óÿíãà ñóìûí Øóðàíãûí óëààí õàä, Àðâàéõýýð õîòîîñ áàðóóí óðàãø 32 êì-ò  îðøèõ Áàãëóóð õàä, Òºâ àéìãèéí Çóóí ìîä, Äóíäãîâü àéìãèéí íóòàã Ãýð ÷óëóó, Àðõàíãàé àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí Óëèàñòûí ãîë, Äóëààíû ¿ç¿¿ð, Õýíòèé àéìãèéí Áèíäèð ñóìûí íóòàã Áè÷èãò õàä, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿíëèã ñóìûí Öàãààí àãóé Áàÿí-ªíäºð ñóìûí Ñààëüòûí àãóé, Öàãààí ìàãíàéí àãóéãààñ òóñ òóñ îëäîîä áàéíà. Öàãààí àãóéä 700.000 æèëèéí òýðòýýãýýñ ýõëýí íýí ýðò öàãààñ îëîí ìÿíãàí æèëèéí òóðø õ¿í ñóóæ áàéñíû óë ìºð, ÷óëóóí çýâñã¿¿ä á¿õèé äîîä ïàëåîëèòûí îëîí ñî¸ëò äàâõàðãà îëäñîí þì. 
Õî¸ð. Õàäíû ñèéëìýë çóðàã. Ìîíãîë îðîí õàäíû ñèéëìýë çóðãèéí äóðñãàëààð íýí áàÿëàã îðîí þì. Ñèéëìýë çóðàã íü áóñàä òºðëèéí çóðãààñàà èë¿¿ ñàéí õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàéäàã íü ä¿ðñýëñýí àðãàòàé íü õîëáîîòîé þì. Õàäíû ñèéëìýë çóðãèéã ä¿ðñýëñýí àðãà áàðèëààð íü 1. áîäèò áàéäëààð ä¿ðñýëñýí .  2. çàãâàð÷ëàí / àìüòíû   çàãâàð÷ëàí ä¿ðñëýõ àðãààð / ä¿ðñýëñýí  õýìýýõ ¿íäñýí 2 òîì òºðºëä õóâààäàã.
Õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí õàäíû ñèéëìýë çóðãóóä Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí ñóìûí Èøãýí òîëãîé, Áóÿíò ñóìûí ×àíäìàíü õàð ¿ç¿¿ð,Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí Õàä ¿ç¿¿ð, Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí Ðàøààí õàä, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Óëààí õóñ ñóìûí Öàãàí ñàëàà, Áàãà Îéãîð, ãîëûí ñàâ çýðýã ãàçðààñ îëäñîí áºãººä çóðãèéã á¿ãäèéã áîäèò áàéäëààð   ä¿ðñýëæýý.  Ýíäýýñ  3-í çóðãèéí òàëààð ¿çüå.
1.      Èøãýí  òîëãîéí õàäíû çóðàã. Èøãýí òîëãîéí õàäíàà ¿õýð,  àäóó, áóãà, ÿíãèð, òýìýý çýðýã àìüòäûí ä¿ðñèéã õàäíû òîëèîí äýýð ãîë òºëºâ ãàíö íýãýýð òîëãîéã äóðòàé ç¿ã ð¿¿ãýý õàðóóëàí óðëàñàí áºãººä çóðãèéí ñèéëáýðèéí ºí㺠õàäíû  áàéãàëèéí ºíãºíººñ áàðàã ÿëãàðàõã¿é áîëæ çºâõºí ãàðààð òýìòýðýõýä  ñèéëáýðòýé áîëîõ íü ìýäýãäýõ òºäèé áàéãàà þì. Èøãýí  òîëãîéí õàäíàà íèéò 150 ä¿ðñ ñèéëñíýýñ õ¿í1, àäóó 18, ¿õýð 13, áóãà, õàíäãàé  ãºðººñ, 19, òýìýý 1, ÿíãèð, 17, àðãàëü 11, ìîãîé 5, áàð 3, òýìäýã ä¿ðñ 9 ÷óõàì ÿìàð àìüòàí áîëîõ íü òîäîðõîé òàíèãäàõã¿é àìüòäûí ä¿ðñ 53  áàéíà. Èøãýí òîëãîéí õàäíàà àìüòíû áèåèéí åðºíõèé òýãèéã õºâººëºí öîõèæ, çºâõºí òîëãîéí õýñãèéã á¿õ òàëáàéãààð õîíõîéëîí  ä¿ðñýëñýí áóé íü Ìîíãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí óðëàãèéí íýãýí îíöëîã àðãà áèëýý.
2.      Õàä ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã. Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí íóòàãò òóëãûí ãóðâàí ÷óëóóí ìýò áàéðëàñàí õàð áàðààí ºíãèéí õàäòàé ãóðâàí óóë áàéäãèéã Áàðóóí, Ç¿¿í, Äóíä Òóðãà ãýäýã. Õàä ¿ç¿¿ðèéí ÷àíõ óðä  áà áàðóóí óðä òàëûí õàäàíä ÿíãèð,  áóãà, ¿õýð, àäóó, ÷îíî, õ¿í çýðãèéí  çóó ãàðóé ä¿ðñèéã õîíõîéëîí  öîõèæ ñèéëñýí áºãººä ä¿ðñëýëèéí àðãà áàðèë íü òºäèéã¿é îí öàãèéí õóâüä ººð ººð ¿åä õîëáîãäîõ íü èëýðõèé. Áóãà ¿õðèéí õýâëèé äîîð çîðèóä  çóóâàí õîíõîð ãàðãàæ ä¿ðñëýõ íü õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí õàäíû çýðãèéí òîãòâîðòîé íýã øèíæ þì.
3.      Áàãà Îéãîðûí çóðàã.  Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Óëààí õóñ ñóìûí íóòàãò Öàãààí ñàëàà,  Áàãà Îéãîð ãîëûí ñàâä îëîí ìÿíãàí õàäíû çóðàã áàéäàã áºãººä ¿¿íèé äîòîð õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åä õîëáîãäîõ çóðàã ÷ áàéíà. Æèøýý íü: Áàãà Îéãîðûí õàäíààñ îëäñîí çàðèì çóðãèéã àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä. ªºä ººäººñ õàðñàí 2 àðñëàí çààíû ä¿ðñèéí ãàäíà òàëààð íü õºâººëºí öîõèæ õîøóóã  äýýø ºëèéëãºí  áîãèíî õºëòýé,  óðòëàã áèåòýé ä¿ðñýëæýý. Áàðóóí òàëûí àðñëàí çààíû äîîð äóãóé ä¿ðñ öîõèæ ãàðãààä äýýøýý íü õî¸ð ñºðòºí ãàðãàæýý.    
       Äóíä ÷óëóóí çýâñãèéí ¿å íü õóó÷èí ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéã áîäâîë õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààã ýçýëäýã áºãººä òýð ¿åèéí ÷óëóóí çýâñýã íü îëîí òàëààðàà ò¿¿íèé äàðààõ øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åèéí îëäâîðòîé èæèë áàéäàã òóë õîîðîíä íü ÿëãàæ òîãòîîõîä íýëýýä òºâºãòýé áàéäàã. ¯¿íèé íýãýí àäèë ýíý ¿åèéí õàäíû çóðãèéã ò¿¿íèé ºìíº áà äàðààõ ¿åèéí çóðãóóäààñ ÿëãàí ñàëãàõàä áýðõòýé. Õàðèí äóíä áà øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åä õîëáîãäîõ õàäíû çóðãèéã òóõàéí çóðãóóäûí ñýäýâ, çîõèîìæ, äîòîîä õàðüöàà, îí öàã, õèéñýí àðãà áàðèë, ìàÿã çýðãèéã àíõààðàí ¿çýæ îí öàãèéã  íü òîãòîîñîí.
1.      Ìîæîîãèéí õàäíû çóðàã. Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí Ò¿ðãýíèé íóðóóíû àð áèåèéí ñàëáàð óóëààñ ýõ àâ÷ ¯¿ðýã íóóðò áàðóóíòàéãààñ öóòãàõ óóëûí íàðèéí ãîëûã Öàãààí ãîë ãýíý. Ìîæîî íü íîãîîí ñààðàë,  ñààðàë ºíãèéí õàäòàé áºãººä  òýíä àðãàëü, ÿíãèð, òýìýý, õ¿í, íîõîé, ¿õýð çýðãèéã ãàíö íýã áà õýñýã á¿ëãýýð íü ñèéëñýí õýäýí çóóí çóðàãòàé. Ìîæîîãèéí õàäíû çóðãèéí äîòðîîñ õàìãèéí òîì òýãø  òàëáàé á¿õèé áàðóóí òèéø õàðñàí õýâòýý õàäàíä 4õ 8 õýìæýýòýé àðàâ ãàðóé òîì ¿õýð, òýäíèé çàé çàâñàðò õîæèì õîðü ãàðóé  ÿíãèð, íîõîé çýðýã àìüòíûã ä¿ðñýëñýí çóðàã áàéäàã. Ýíä ãîë òºëºâ äàíõàð òîì ýâýðòýé ýð ¿õðèéã èõýä áîäèò áàéäëààð ä¿ðñëýõäýý ò¿¿íèé ýâýð, ýð õ¿éñèéã öîõîí ä¿ðñýëæýý. Ìåçîëèòûí ¿åýñ ìîäíû óÿí õàòàí ÷àíàðûã õ¿í àøèãëàæ ñýäýæ õèéñýí àõíû õîëûí òóñãàëòàé çýâñýã áîëîõ íóì ñóìûã õèéæ ýõýëæýý. Åâðàçèéí îëîí ãàçàð áîëîí ìàíàé îðíîîñ îëäñîí ñóìûí ÷óëóóí çýâ¿¿ä ãýð÷èëäýã áàéíà. Òýãâýë ýíä ¿õðèéã õ¿í õºò뺺ä ÿâæ áóéãààñ ¿çýõýä ýíý çóðãèéã çóðàõ ¿åä ¿õðèéã ãàðøóóëñàí áàéæýý ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé þì.
Ëåêö 4
Ýäëýã ñî¸ë
Àëèâàà ¿íäýñòíèé ýäëýã ñî¸ë òóõàéí àðä ò¿ìíèé ýðõëýõ àæ àõóé, íóòãèéí áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîã, íºõöºë áàéäàë, ò¿¿õýí óëàìæëàë, ãàäààä îðíóóäòàé òîãòîîñîí õàðèëöàà õîëáîî çýðãèéã òóñãàæ, óëàìæëàãäàí áàÿæèæ õºãæèæ áàéäàã ñî¸ëûí íýãýí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí ýäëýã ñî¸ëûã ò¿¿íèé õàìðàí áóé õ¿ðýýã íü õàðãàëçàí ¿çâýýñ
1. Ìîíãîë÷óóäûí îðí ñóóöòàé õîëáîãäñîí ýäëýã ñî¸ë.
2. Õóâöàñ õóíàðòàé õîëáîãäñîí ýäëýã ñî¸ë
3. Õîîë óíäíû ç¿éëòýé õîëáîãäñîí ýäëýã ñî¸ë
4. Ãàð óðëàë ãýñýí òºðºëä õóâààäàã.
1. Îðîí ñóóö. 
Îðîí ñóóöíû ò¿¿õ íü õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õòýé õàðüöóóëâàë áîãèíî õóãàöààã õàìàðñàí áàéäàã. Îðîí áàéð ¿¿ñýýã¿é áàéñàí òýð öàãò ýðòíèé ìè÷èí õ¿íèé áàéðøèëä ãàçàð îðíû íºëºº èõ áàéæýý. Æ:ëáýë: ìè÷èí õ¿í, ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ óóëàðõàã ãàçàðò õàä öîõèîíû íºìºð áàðààäàõ, àãóéä îðîãíîæ áàéñàí áîë òàë õýýð, ãîë ìºðíèé ñàâ äàãóóä ãóó æàëãà, í¿õ, õîíõîðò ñ¿ðãýëýí Ẻãíºðºí õîðîãääîã áàéæýý. Ýíý íü öààøäûí õºãæëèéí ÿâöàä áýëäýæ çýõñýí òîëãîé õîðîãäîõ áàéðòàé áîëîõîä õ¿ðãýñýí àãààä ò¿¿íèéã õýâòýø, ñóóäàë, ¿¿ð ãýæ àíãèëäàã. Õýâòýø, ñóóäàë ãýäýã íü ãîë òºëºâ øºíèéí öàãò “àìðàõ” ìàðãààøèéíõàà àæèëä õ¿÷ ÷àäëàà ñýëáýõ øààðäëàãààð àøèãëàãääàã áîë ¿¿ð ãýäýã íü ýì áè÷ ¿ð òºëºº òºð¿¿ëæ, ºñãºõ ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäñîí øààðäëàãûã õàíãàõàä ÷èãëýãäýíý. Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä îðîí ñóóö ¿¿ñýõýä àãóé ÷óõàë íºëººòýé áàéëàà. Ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ àãóéã îðîí ñóóöàà áîëãîñîí àíõíû àëõàì íü äóíä ïàëåîëèòèéí ¿åýñ ýõýëñýí àæýý. Ìàíàé íóòãààñ ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ àìüäàð÷ áàéñàí àãóéíóóä äîòîð Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí ñóìûí Õîéò Öýíõýðèéí àãóé, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Øèëèéí Áîãäûí àãóé, Òºâ àéìãèéí Áàÿíäýëãýð, Õýíòèé àéìãèéí  Öýíõýð Ìàíäàë ñóìûí Áàÿí óëààíû àãóé çýðýã  îðíî. Ýäãýýð àãóéíóóä íü áàéãàëèéí ¿çýãäëýýð ¿¿ññýí àãóéíóóä áàéñàí áºãººä ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ îþóí óõààíû ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí îðîí ñóóöíû àíõíû õýëáýðèéã á¿òýýñýí áàéíà. Óðöàí ñóóö 40-50 ìÿíãàí æèëèéí òýðòýý ¿¿ñ÷ýý. Ýðòíèé õ¿ì¿¿ñ ìîäíû óÿí õàòàí ÷àíàðûã àøèãëàí õèéñýí óðöûã áºìáºãºð, øîâãîð õýëáýðòýé ãýæ 2 àíãèëäàã.   Óðöíû õýëáýð¿¿ä íü îðîí ñóóöíû äàðàà äàðààãèéí õóâüñàë õºãæëèéí øàòàíä ãýð áîëîí áóñàä îðîí ñóóöíû õýëáýð¿¿ä ¿¿ñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.  Ñóóöíû õºãæèëä òýðýãò ñóóö ÷óõàë áàé ýçýëäýã. Òýðýãò ñóóö íü МЭӨ 3- äàõü ìÿíãàí æèëä õîëáîãääîã. Ìàë÷èí àéìàã àí÷èí õýñãýýñýý ÿëãàðàí ñàëñàí òýð öàã ¿åä õ¿í òºðºëõòíèé îðîí áàéðíû ÷óõàë õýëáýðèéí íýã ãýð ¿¿ñ÷ýý. 19-ð çóóíû ýöýñ ãýõýä  ìàíàé äýëõèé äýýð ÿíç á¿ðèéí ãàçàð îðîíä íóòàãëàäàã 100 ãàðóé ¿íäýñòýí ÿñòàí õàíàò ãýðèéã õýðýãëýæ áàéæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ãýðèéí õºãæëèéã ýðòíèé, 13-15-ð çóóíû ,16-20-ð çóóíû ¿åèéí õýìýýí 3 õóâààäàã. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä äóðüäàãääàã ýáýñ¿í, íýìá¿ëý ãýð, ÷îðõàí ãýð, òýðãýí, îðäî ãýð, àëòàí òýðìý, ºðãºòýé ãýð, øèëòý ñ¿òýé ãýð, ãýðë¿ã, áóðõàñóí ãýð ãýõ çýðýã íü öºì ãýð õýëáýðò áàãòàõ ñóóöíóóä þì.
Îðä ãýð – ýíý ãýð íü òîì õýìæýýòýé  ãàäíà òàëûã ýñãèé äýýâýð, òóóðãààð á¿ðæ, ãàäóóð íü áàð, èðâýñ àðñëàíãèéí ãýðèéí äîòóóð àìüòíû ñîðòîé ¿íýò àðüñààð ÷èìýãëýæ, áàãàíà, áîñãî çýðãèéã àëòàí õóóäñààð á¿ðýýñëýäýã. Îðä ãýðèéã ãàäíû òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâàõ, Èõ õóðàëäàé õèéõ çýðýãò çîðèóëñàí áàéæ áîëîõ þì. Èìé ãýðèéã Õýðýéä¿¿ä “Àëòàí òýðýì” ãýäýã.
Ýðë¿ã íü àëñ õîëûí àÿí äàéíä ÿâàõàä ãîëëîí àâ÷ ÿâæ õýðýãëýäýã ãýð þì. Ýáýñ¿í Íýìá¿ëý ãýðèéã ºâñ, áóðãàñààð áàðüäàã. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíû ìýäýýãýýð Áîäîí÷àðûí Îíîí ìºðíèé øóãóéä áàðüñàí ñóóö þì. Õîøëèã íü îéí àéìãóóäûí äóíä ¿ëýìæ äýëãýðñýí àãààä ò¿¿íèéã 16-20-ð çóóíû ýõýí ¿åä õàòãóóð ãýæ íýðëýæ áàéñàí.  ªºëä ãýðèéí óíü òîîíî íü ¿ðãýëæ ó÷èð ò¿¿íèéã ñàðõèíàãàí òîîíîò ãýð  õýìýýí íýðëýäýã. Ìîíãîëûí áóñàä óãñààòíû äóíä èõýä äýëãýðñýí òîîíîî í¿õýëæ, óíèà õàòãàí áàðüäàã ãýðèéã õàòãóóð ãýð ãýäýã áîë õàíàã¿é óíü, òîîíîîð áàðüäàã ãýðèéã ãèøã¿¿ð ãýð õýìýýí íýðëýäýã. Áàÿäóóäûí ãýð íü öººí òîëãîé á¿õèé îëîí õàíàòàé áàéäãààðàà îíöëîãòîé.
2.      Õóâöàñ õóíàðòàé õîëáîãäñîí ýäëýã ñî¸ë
Õóâöñûã åðäèéí, áàÿð ¸ñëîëûí, ãî¸ëûí, òóñãàé çîðèóëàëòûí õýìýýí àíãèëäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà ìîíãîë óãñààòàí, óãñààòíû á¿ëã¿¿äýä õóâöàñíû ºâºðìºö îíöëîãóóä áèé. Ýðòíèé  õ¿íèé ºìñãºë íü íýì/ íýìíýý/ õýìýýõ íºìºðãºí õóâöàñ áàéñàí áîëîâ÷  èéì  õóâöàñíû äóðñãàë îäîî õýð ÿã áèåòýýð îëäîîã¿é áàéãàà áèëýý. Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä áàðóóí òèéø çºðäºã ýíãýðòýé äýýëòýé, ýýòýí õîíøîîð á¿õèé ãóòàë, àñàðãàí á¿ñòýé áàéæýý. ¯¿íèéã Ñÿíüáè, Íèðóí íàð çàëãàìæëàí çàëãàìæëàí àâ÷ýý. Õàðèí ìîíãîë  íóòàã äýýð òîãòíîæ áàéñàí ò¿ðýã óãñààíû óëñóóäûí õóâöàñ íü ººð áàéñàí àæýý. Òýä óðäóóðàà çàäãàé áóþó áóðóó ýíãýðòýé äýýë ºìñäºã áàéæýý. 13-14-ð çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí  õóâöàñíû òóõàé ìýäýý ñóðâàëæ áè÷èã, ãàäààäûí æóóë÷äûí òýìäýãëýë , àðõåîëîãèéí ñóäаëãààíû õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðýãýò òóñãàãäñàí áàéäàã áºãººä õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýìä ýçýëæ áóé áàéð ñóóðü õýðãýì çýðýã óãñàà ãàðâàëûã íü èëýðõèéëñýí øèíæ óëàì òîä áîëñîí àæãóó. 16-ð çóóíû 2-ð õàãàñò ìîíãîë÷óóä øàðûí øàøèíä íýëýíõ¿éäýý îðîíòîé óÿëäàí ëàì íàðûí õóâöàñíû ¿íäýñíèé õýâ ìÿàã òîãòñîí áàéíà. Эíý íü ìîíãîë òºâä õóâöàñíû øèíæ¿¿ä õîëèëäñîí ºâºðìºö øèíæòýé áàéæýý.  Õàðèí ìàíæ ã¿ðíèé ýðõøýýëä áàéõ ¿åä Ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàìíû õóóëü ç¿éëèéí áè÷èãò òуñãàé àíãè îðóóëàí àð ìîíãîëûí âàí, ã¿íã¿¿äèéí öîë õýðãýì, çýðýã äýâèéí õóâöàñíû ìàÿã, õýðýãë¿¿ëýõ ç¿éëèéã æóðàìëàñàí áàéíà. Îëíîî  ºðãºãäñºí ìîíãîë óëñûí ¿åä  ýíý áàéäëûã ººð÷ëºí, íî¸ä ò¿øìýä, òóøààëòàí ëàì íàðûí ¸ñëîëûí õóâöàñ áîëîí öýðãèéí ä¿ðýìò õóâöñûã  ººðèéí õóóëèàð òîãòîîæýý.1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí äàðààãààð ìîíãîëûí ÿìáà ¸ñëîëûí õóâöàñ ººð÷ëºãäñºí áàéíà. 1920-èîä îíä çýðýã äýâèéí õóâöñûã õýðýãëýõýý áîëьñîí áàéíà. Îð÷èí ¿åä åâðîï õóâöàñ èõýä äýëãýð÷ýý. Æèðèéí õ¿ì¿¿ñ, õàðö àðäûí õóâöàñ ò¿¿õýí öàã ¿å¿äýä òºäèéëºí èõ ººð÷ëºãäºëã¿é ÿâæ èðñýí áîëîâ÷ ÿñòàí óãñààòíû á¿ëýã á¿ðò ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö îíöëîã áàéæýý. 19, 20-ð çóóíû çààã ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí õóâöñûã Õàëõ ìàÿãèéí, ºâºðëºã÷, ìàÿãèéí, Îéðàä ìàÿãèéí, Áóðèàä ìàÿãèéí  õàëèìàã ìàÿãèéí  õýìýýí 5-í ¿íäñýí á¿ëýãò õóâààæ áàéñàí. Ìîíãîë÷óóäûí õóâöàñûã öàã óëèðëûí íü áàéäëààð äóëààíû áîëîí õ¿éòíèé óëèðëûí õóâöàñ õýìýýí àíãèëàõ íü áèé. Ìîíãîë÷óóäûí õóâöñàíä äýýë îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýðòíèé ìîíãîë äýýë íü õóâ çàõòàé áàéñàí àãààä õóâ çàõ íü ààæèìäàà òîéðóóë áîëîí äºðâºëæèí ìàÿãèéí áîëñîí áàéíà. Äýýëèéã õàëõ÷óóä äýýë, òýðëýã õýìýýí íýðëýäýã áîë äºðâºä¿¿ä äýâýë, ¿÷, ëàâøèã, öýãäýã, òýðëýã ãýõ ìýò÷èëýíãýýð íýðëýíý. Монгол дээл эрт үед задгай буюу зүүн тийш зөрсөн энгэртэй байсан бол аажимдаа баруун тийш зөрсөн энгэртэй болон өөрчлөгджээ. Эрэгтэйчүүд гоёлын хувцас болгон хантаазыг хэрэглэдэг. Монголчуудын малгайн төрөл нь зуны цагт өмсөх халбан, харцага, тоорцог, өвлийн чихтэй малгай, лоовууз зэрэг малгай орно. Харин 13-14-р зууны үед эмэгтэйчүүд богтаг малгайг хэрэглэдэг болжээ. Энэ малгай нь нэг тохой буюу 30-40 см өндөр, дундуураа  нарийсч, дээд, доод тал нь өргөссөн, дээд тал нь дөрвөлжин, доод тал нь үстэй байжээ. Бүсийг даавуун болон ширэн эдлэлээр хийнэ. Бүс нь урт хормойтой хувцсыг хумин эвтэйхэн болгох, биедээ байнга авч явдаг  хутга, хэт цохиур, сумны саадаг зэргийг уяж тогтооход зориулагдаж байдаг. Бүсийг зориулалтаар нь ажлын ба гоёлын, хэрэглэж байгаа хүнийх нь байдлаар эрэгтэйчүүдийн, хүүхдийн гэж ялгах нь бий. Монголчуудын гутлын анхных нь гур гөрөөс мэтийн годоор үйлдсэн годон  гутал байсан гэж Х.Пэрлээ  гуай үзсэн байдаг. Годыг хагас боловсруулан хөлдөө углан  улавч маягаар  хэрэглэж байсан бөгөөд нь цаашдын монгол гуталны эх үндсийг тавьжээ. Монгол гутал нь гоёлын, жирийн гэсэн хэрэгцээнийх байдаг ба хэлбэр загвараар нь  зөөлөн, хатуу, улаар нь нимгэн зузаан, хошуугаар нь ээтэн мохоо хурц бүдүүн гэж ангилдаг.    


   Лекц.  Ìîíãîë õýë, ¿ñýã áè÷ãèéí õºãæèë

Àëèâàà ¿íäýñòíèé õýë íü òóõàéí ¿íäýñòíèéã  áóñäààñ ÿëãàæ áàéãàà íýãýí ãîë øèíæ áîëäîã áºãººä õýë øèíæëýë òºäèéã¿é áóñàä øèíæëýõ óõààíóóä, ò¿¿íèé äîòîð ñî¸ë ñóäëàëûí ãîë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ áàéäàã. Ýíý íü òóõàéí õýë íü óã õýëýýð õýëýëöýã÷ ¿íäýñòýí, óãñààòíóóäààñ óíàãàí ÿçãóóð ñî¸ëûí ¿íäñýí á¿ðäâýð õýñýã áîëæ áàéäãààð òàéëáàðëàãäàíà.
ªíººäºð ìàíàé ãàðèã äýýðõ õ¿ì¿¿ñ 3000  îð÷èì õýëýýð ÿðèëöäàãèéí äîòîð 50 ñàÿàñ äýýø õ¿í ÿðüäàã õýë 13 áàéãààãèéí äîòîð 1-ðò õÿòàä,  13-ðò 61 ñàÿ õ¿í ÿðüäàã èòàëè õýë îðæ áàéíà.
Ìîíãîë õýë ýðòíèé ¿¿ñýëòýé áºãººä Á.ß.Âëàäìèðöîâ “ Ìîíãîë õýëèéã íèéò,  ýðòíèé, äóíä, øèíý, àÿëãóó ãýæ  5 àíãèëñàí áàéíà. Àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî ìîíãîë õýëíèé õºãæëèéã:
1.      ªâºг ìîíãîë õýëíèé ¿å. Ýíý íü ºâºã Àëòàéí õýëíýýñ ìîíãîë õýë áèå äààí ñàëñàí òýð öàãààñ ýõýëæ áàéíà. Ýíý ¿åèéí îíöëîã øèíæèéã õàðóóëñàí áàðèìò îëäîîã¿é áîëîâ÷ ò¿¿õýí õàðüöóóëñàí õýë øèíæëýëèéí ¿¿äíýýñ ýðäýìòýä ýíý ¿åèéí õýëíèé îíöëîãèéã òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
2.      Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ¿å. ªâºã ìîíãîë õýëíèé ñ¿¿ë÷ ¿åýñ áàðàãöààëáàë 11-12-ð çóóíû õ¿ðòýëõ ¿åèéã õàðóóëàí àâ÷ ¿çäýã.
3.      Äóíä ¿åèéí ìîíãîë õýë. Ýë ¿å îí öàãèéí õóâüä 11, 12-ð çóóíààñ 15, 16-ð çóóíûã õàìðàõ àæ. Äóíä ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé îíöëîã øèíæèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéõýä îëäîæ áóé íýãýí ÷óõàë áîëîìæ íü ýíý ¿åèéí áè÷ãèéí äóðñãàëóóä õàäãàëàãäàí, áèäíèé ¿åä óëàìæëàãäàí èðñýí íü þì. Èéì àíõíû áè÷ãèéí äóðñãàëóóäûí  òîîíä ×èíãèñèéí ×óëóóíû áè÷èã áàãòàíà. ×èíãèñ õààí áàðóóí ç¿ãèéí áàéëäààíààñ áóóæ ÿâààä Áóõà Ñî÷èõîé ãýäýã ãàçàð íàéð  íààäàì õèéæ, ñóðûí õàðâààíä Õàâò Õàñàðûí õ¿¿ Åñ¿íãý 335 àëä ãàçàð îíîæ òýðã¿¿ëñíèé äóðñãàëä çîðèóëàí 5 ìºð á¿õèé 20 ãàðóé ¿ãòýé ãýðýëò õºøºº áîñãîñîí ò¿¿õòýé. Ýíý õºøººã Õàðõèðàà ãîëûí õàâèàñ îëäñîí àãààä 2ì ºíäºð, 66 ñì ºðãºí, 22 ñì çóçààí òîìîîõîí õºøºº áàéæýý. Ýíý õºøººíèé áè÷ãèéã Äîðæ Áàíçàðîâ, Êëþêèí, Õ.Ïýðëýý íàð òàéëàí óíøæýý.  ̺í 13-ð çóóíû ò¿¿õèéí ãàéõàìøèãò äóðñãàë “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”, “ÿþã õààíû òàìãûí áè÷èã”, 1240 îíû õÿòàä ìîíãîë áè÷ýýñíèé öººí ìîíãîë ¿ã” “̺íõ õààíû ãýðýëò õºøºº“ çýðýã äóðñãàëóóä áàãòàíà. 
4.       Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿å íü 15-ð çóóíû ¿åýñ ýõ àâ÷ýý. Îð÷èí ¿åèéí  ìîíãîë õýë, àÿëãóóíóóäàä òºâ ìîíãîë õýë ãîë öºì íü áîëæ áàéæýý. ¯¿ãýýð ìàíàé óëñûí îéðàä áóðèàä  íàðààñ áóñàä íü ÿðüäàã áºãººä çîíõèëîõ àÿëãóó íü õàëõ àÿëãóó þì. ¯¿íèé çýðýãöýý Äàðõàä Ñàðòóóë, Äàðüãàíãà çýðýã àìàí àÿëãóóíóóä áàãòàíà. Õàëõ àÿëãóóã àíõëàí ñóäàëñàí õ¿í áîë  ïðîôåññîð Ã.È. Ðàìñòåäò þì.
5.       ªìíºä ìîíãîë õýëíèé ¿å. Ýíý õýëýýð ÁÍÕÀÓ-ûí  ªÌªÇÎ, Õýéëóíçÿí, Ãèðèí, Ëÿîíèí çýðýã ìóæèéí ìîíãîë÷óóä ÿðüäàã àãààä Öàõàð, Îðäîñ, Áààðàí, Õàð÷èí, Ò¿ìýä, Ãîðëîñ, Íàéìàí, çýðýã 10 ãàðóé àìàí àÿëãóó áàéäàã.  Ýíý ÷èãëýëýýð À.Ä.Ðóäíåâ àíõëàí ñóäàëãàà õèéæýý.
6.      Áóðèàä õýë. Ýíý õýëýýð Äîðíîä, Õýíòèé, Ñýëýíãý, Áóëãàí, Õºâñãºë, ÎÕÓ-ûí ÁªÇÎ, Õÿòàäûí ìàíæóóðûí  ç¿¿í õîéä õýñãýýð íóòàãëàäàã áóðèàä ÿðüäàã áºãººä Àãà, Áàðãà-áóðèàä çýðýã îëîí àìàí àÿëãóóòàé. Áóðèàä õýë íü ìîíãîë õýë àÿëãóóíû äîòðîîñ õàìãèéí èõýä ñóäëàãäñàí àæ.
7.      Îéðàä õýë, àÿëãóó íü ÁÍÕÀÓ-ûí  Õîâîã ñàéð, Òàðâàãàòàé,  ìàíàé óëñûí Óâñ, Õîâä, Áàÿí-ºëãèé  àéìãèéí õ¿í àìûí ¿ëýìæ õýñãèéí äóíä òàðõæýý.
8.      Õàëèìàã õýëýýð 17-ð çóóíû ¿åä Èæèë ìºðíèé  ñàâ ãàçðààð î÷ñîí îéðàäóóä, òýäíèé óäàì óãñààíûõàí õýëýëöäýã. Îéðàä õýë äºðâºä, òîðãóóä  àÿëãóóíààñ ãàðàëòàé àâ÷ ñ¿¿ëèéí 300-ãààä æèë ýõ õýëíèéõýý õ¿ðýýëëýýñ ãàäíà õºãæèæ, áóñàä õýëíèé /òóõàéëáàë îðîñ, òàòààð /íºëººíä îðæ õîëèìîã øèíæòýé áèå äààñàí òóñãàé õýë  áîëñîí áàéíà. Õàëèìàãóóä 1640-ººä îí õ¿ðòýë ìîíãîë áè÷èã, 1640-ººä îíä òîä ¿ñýã çîõèîãäñíîîð ýë ¿ñãèéã õýðýãëýæ áàéãààä 1938 îíîîñ êèðèëë ¿ñýãò øèëææýý.
9.      Äàãóð õýëýýð, ªÌªÇÎ-íû õºëºí Áóéð, Õàð ìºðºí ìóæèéí ×è÷àãàð õîò, Íîíè ãîë, ØÓªÇÎ –ûí Êóëøàãèéíõàí  ÿðüäàã.
10.  Ìîãîë õýëýýð, Àôãàíèñòàíû Õåðàò, Ìàéìàíà, Áàäàêøàí ìóæóóäàä îðøèí ñóóäàã ìîíãîë÷óóä ÿðüäàã. Ýíý õýë íü Õåðàò, Áàäàêøàí, Ìàíãóò, Ìàðäà ãýõ õýä õýäýí àìàí àÿëãóóòàé áºãººä àíõ Ýíýòõýãèéí ýðäýìòýí Ð.Ëèé÷ ñóäàëæýý. Ìîãîë õýë íü Ïåðñ, Òàæèê, Ïóøòð çýðýã õàðü õýëíèé íºëººíä îðæ äóíä ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé çàðèì øèíæèéã õàäãàëàí  ¿ëäñýí  áàéíà.
11.  Ìîíãîð õýëýýð ÁÍÕÀÓûí Öèíõàé, Ãàíñó ìóæèéí îðøèí ñóóã÷äûí òîäîðõîé õýñýã íü ÿðüäàã.
12.  Äóíñÿí õýëýýð, ÁÍÕÀÓûí Ãàíñó ìóæèéí Ëèíñÿí õîøóóíûõàí ÿðèõ àãààä Ã.Í.Ïîòàíèí àíõëàí ñóäëàæ  òýìäýãëýæýý.
Ìîíãîë õýë íü í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí ñîíãîäîã õýë áîëæ òºëºâøèí õºãæèæ èðñíýýðýý îíöëîã áºãººä ¿ãñèéí ñàíãèéã ãîëëîí á¿ðä¿¿ëäýã ìîíãîë í¿¿äýë÷äèéí õîëáîîòîé íýð òîìú¸î íü õýëíèé òºäèéã¿é ò¿¿õ, óãñààíû ç¿é, ìîíãîëûí óòãà áîëîí ýäèéí ñî¸ëûã ñóäëàõàä ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëäîã áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ëûí íýã  ãàéõàìøèãò îëîëò áîë ººðèéí ãýñýí áè÷ãèéã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëæ, äýëõèéí èõýíõ àðä ò¿ìýí ëàòèí, êèðèëë, õÿòàä, àðàá ãýñýí öººí òîîíû áè÷èãòýé, ò¿¿íèé äîòîð ç¿¿í Àçèéí èõýíõ ¿íäýñòýí äýýð ¿åýñ ýõëýí õÿòàäûí áè÷èã ñî¸ëûí íºëººíä áàéñààð èðýõýä ãàãöõ¿¿ ìîíãîë÷óóä ººðèéí ãýñýí áè÷èãòýéãýýð 21-ð çóóíòàé çîëãîæ áàéíà.           
 Ýçýí áîãä ×èíãèñ õààí àíõ ìîíãîðë áè÷ãèéã òºðèéí áè÷èã áîëãîí çàðëèã áóóëãàæ áàéæýý.      
Ìîíãîë áè÷ãèéã õóäàì ìîíãîë áè÷èã ãýñýí íü èõ òºëºâ áàðóóí ìîíãîëä íýðëýãäýæ áàéñàí íýð áîë  õóó÷èí ìîíãîë ãýäýã  íü àðäûí çàñãèéí ãýæ íýðëýãääýã ¿åä ãàð÷ áàñ ÷ õóó÷èðñàí, õîöðîãäñîí ñàíààã èëýðõèéëæ,  óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èã  ãýäýã íü ò¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñëèéí ¿¿¿äíýýñ òóñ òóñ íýðëýæ áàéæýý. Á.Ðåí÷èí ãóàé õýëýõäýý “Óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã 8-ð çóóíààñ àâ÷ õýðýãëýæ, ìîíãîë ¿ãýý òýìäýãëýæ áàéñàí” ãýæ ¿çæýý. Ìîíãîë áè÷èãòýé çýðýãöýí õýä õýäýí ¿ñýã çîõèîæ õýðýãëýñýí.
1-ðò. ĺðâºëæèí ¿ñýã. Õóáèëàé ñýöýí õààí Òºâäèéí Ïàãâà ëàìààð óóë ¿ñãèéã çîõèîëãóóëàí, ã¿ðíèé õýìæýýíä õýðýãëýõýýð çàðëèã áîëãîæýý. Òýðýýð Øèíý ¿ñýã õýìýýí íýðëýæ ò¿¿íèéã çààæ ñóðãàõ  áè÷ãèéí ñóðãóóëèóäûã áàéãóóëæýý. 1260-ààä îíû ýöñýýð ñóðàëöàã÷äûã àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ çýðãýýð õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ áàéæýý. 1270 îíä ñ¿ì õèéäýä, 1273 îíä óëñûí á¿õ òóøààëòíóóäàä ýë áè÷ãèéã õýðýãëýõ òóõàé çàðëèã ãàðàæ áàéæýý.
2-ðò. Òîä áè÷èã. Õóëãàíà æèëèéí ºâºë áóþó 1648 îíä Õîøóóä óãñààíû Çàÿ Áàíäèäà îãòîðãóéí äàëàé /Íàìõàéæàìö/ íýãýí ¿ñýã áè÷ãèéã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèéã òîä ¿ñýã õýìýýí íýðèéäæýý. Òîä ¿ñýã  íü ìîíãîë áè÷ãèéí íýã ¿ñãýýð îëîí àâèà òýìäýãëýäýã  áàéäëûã àðèëãàõ, îëîí çóóí æèë õýðýãëýãäýæ èðýõäýý àìàí ÿðèàíû õýëíýýñ èõýýõýí õîëäñîí ìîíãîë áè÷ãèéã õýë àÿëãóóíä íü îéðòóóëàõ ãýñýí çîðèëãûã àãóóëñàí áàéíà. Ãýõäýý òîä ¿ñýã íü îéðàä àÿëãóóíû îíöëîãèéã ¿ëýìæ òóñãàñàí àæ.  Óóë ¿ñãèéí òîä õýìýýí íýðëýñíèé ó÷èð íü 7-í ýãøãèéí ¿ñãèéã äîëîîí îíäîî áîëãîæ, ìîíãîë ¿ñýãò ñýëãýäýã /ä-ò, ã-õ/ ìýò õýä õýäýí àâèàíä íèéò äóíä íü íýã ¿ñýã îíîîñíûã ñàëãàæ, òîäîòãîñîíòîé õîëáîîòîé àæ.
3-ðò Óëààã÷èí õîíèí æèë áóþó 1907 îíä Áóðèàäûí õàí÷åí Àãâààí ¿ñýã çîõèîæ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã õîòíîî õîðãîëæèí ¿ñãèéí áàð öóòãóóëæ, õýäýí íîì, öàãààí òîëãîéã õýâë¿¿ëñíèéã ìîíãîë áè÷ãèéí ò¿¿õíýý Âàãèíäðàãèéí ¿ñýã õýìýýí íýðëýäýã. Ýíý ¿ñýã ìîíãîë, òîä ¿ñãèéí áè÷èëáýðò òóëãóóðëàãäñàí àãààä áóðèàä àÿëãóóã ¿íäýñ áîëãîñîí. Ìîíãîë áè÷ãýýñ ÿëãààòàé íü ¿ãèéí  ýõýí, äóíä, àäàã ãýæ áàéäàãã¿é, èõ  áàãà ¿ñýã ãýæ áàéäàã áàéíà. Ýë áè÷èã äýëõèéí 1-ð äàéí õ¿ðòýë îðîí íóòãèéí øèíæòýé õýðýãëýãäýæ áàéãààä îðõèãäæýý.
4-ðò Ìîíãîë ¿ñýãòýé øóóä ¿¿ñëèéí õîëáîîã¿é áîëîâ÷ ìîíãîë÷óóäûí áèé áîëãîí õýðýãëýæ èðñýí ¿ñýã áîë Ñî¸ìáî ¿ñýã þì. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð Ýíýòõýã, ëàíç íàãàðûí ¿ñãýýñ  ñàíàà àâ÷  æèë ýíýõ¿¿ ¿ñãèéã çîõèîñîí áàéíà. Ñî¸ìáî ãýäýã íü ñàíñêðèòààð sva-yan-bhy ãýäãýýñ ¿¿ññýí áºãººä “ººðºº ãèéñýí ãýãýýí  ¿ñýã” ãýñýí ¿ãòýé ä¿éíý. Ýíý ¿ñýã íü 90 ¿ñãýýñ á¿ðääýã áºãººä õàëõ àÿëãóóíû ºâºðìºö îíöëîãèéã àãóóëñàí áàéäàã.
      5-ðò Ìàíæ áè÷èã  íü ìîíãîë ¿ñãýýñ óëáààëàí ãàðñàí áºãººä ìàíæèéí õààí Íóðõàöè Ýðäýíý áàãø, Ãàãàé çàðãà÷ õî¸ðò ìîíãîë ¿ñãèéã ò¿øèæ, ìàíæ ¿ñýã áîëîâñðóóëàõ äààëãàâàð ºãñíººð 1599 îíä óóë áè÷èã çîõèîãäæýý. Äýýðõ õî¸ð áàãø íü ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ áàéæýý.
Ìîíãîë÷óóä 1940-ººä îí õ¿ðòýë ìîíãîë áè÷ãèéã õýðýãëýæ áàéãààä1946 îíîîñ êèðèëë áè÷ãèéã òºðèéí àëáàí ¸ñíû áè÷èã  áîëãîæýý. ¯¿íèé ºìíº 1930-ààä îíû ¿åä ëàòèí ¿ñãèéã àâ÷ õýðýãëýõ, íàì òºðèéí øèéäâýð ãàð÷ áýëòãýë àæèë õèéãäýæ áàéñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ ìîíãîë÷óóä áóóðàë ò¿¿õèéí ÿâöàä îëîí  ¿ñýã áè÷èã çîõèîæ õýðýãëýæ èðñýí íü íýã òàëààð õýë øèíæëýë, õýëíèé ÿëàíãóÿà áè÷ãèéí õýëíèé õºãæëèéí øààðäëàãà, õýðýãöýý áàéñàí àâ÷, áàñ óëñ òºðèéí ãýæ íýðëýãäýæ ººð íýãýí øàëòãààí áàéñàí áàéíà. 
¯¿íä: 1. Ýíý íü Õóáèëàé õààíû  õÿòàä ìîíãîë áè÷ãèéí àëèíû ÷ áèø ººð ãóðàâ äàõü äºðâºëæèí áè÷ãèéã òºðèéí àëáàí ¸ñíû áè÷èã áîëãîõûã çîðüæ  áàéñàí ìºí. 2. 1940-ººä îíä ¿íäñýíäýý È.Â.Ñòàëèíû øàõàëòààð êèðèëë ¿ñãèéã õýðýãëýõ áîëñíîîð óëàìæëàëò ¿ñýã, áè÷èã ñî¸ëîîñîî íýëýýä õºíäèéð÷ýý. ªºð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí ºíºº ¿åä ìàíàé òºð çàñãààñ ¿íäýñíèé ìîíãîë áè÷ãýý ñýðãýýõ òàëààð îëîí òàëò àðãà õýìæýý àâ÷ çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéíà.        

Халх монголчуудын хувцас, гоёл чимэглэл

Халхчууд өөрийн өвөрмөц хувцас, гоёл чимэглэлтэй билээ. Эрэгтэйчүүдийн дээлний зах болоод энгэрийн эмжээр нь дан, энгэр уужим тавиу, ханцуй өргөн, урт, ар хормой нь урд хормойноосоо тавиу байдаг.
Монгол эрчүүд гоёлын дээл хувцаснаас гадна мөнгөн эмээл, хазаар, сайн модоор хийж яс, мөнгөөр чимэглэсэн ташуур, урт сайхан уурга, бугуйл эдлэн гангардаг байжээ. Мөн уран хийцтэй мөнгөн хэт хутга, соёо цохилуур, хаш, манан соруултай ганс, үнэт чулуун хөөрөг, мөнгөн аяга, алт, мөнгөн бөгж тэргүүтнээр гоёдог байжээ.
Халх эхнэр хүн түнтгэр мөр, урт ханцуйтай дээлийг гол төлөв тод өнгийн торгоор хийж өмсдөг. Бас дээлийн гадуур давхар өмсөх "ууж" хэмээх өмсгөлтэй байжээ. Халх эхнэрүүд дээлийнхээ ханцуйг гол төлөв хоргойгоор хийдэг. Эхнэр хүний дээл нь ханцуйны уг мөрний залгаасаараа дээш илүү гарсан түнтгэр мөртэй байдаг. Мөн дээлийн хормойн хоёр хажуу талд оноо гаргаж, энгэр, хормойг тойруулан хэдэн үе эрээн туузаар эмжсэн байдаг. Дээлийн нударга хийх эд нь голдуу цэнхэр, хөх, хөх цэнхэр өнгөтэй. Эхнэр дээлний нударганы хэлбэрийг цомбон туурай, дэлбэн туурай хэмээн ялгадаг бөгөөд залуу хүмүүс цомбон, настай хүмүүс дэлбэн нударга хэрэглэнэ.
Эхнэр дээлийн гадуур өмсөх ууж нь ханцуйгүй, энгэр нь тууш задгай өмсгөл юм. Уужны урт дээлийн урттай тэнцүү, оноо нь дээлийнхээс ялигүй богино байдаг. Уужийг гоёлын болон энгийн гэж ялгахаас гадна цээж ууж, урт ууж гэж хоёр янзаар хийдэг. Ууж нь гэрийн эзэгтэйн ёслол, хүндэтгэлийн өмсгөл болдог юм.
Халх эхнэрийн гоёл чимэглэлд түүний эдлэж буй чимэглэл болох "толгойн боолт", "үсний гэр", "үсний хавчаар", "энгэрийн гуу", "хүзүүний зүүлт", "ээмэг", "бөгж" тэргүүтэн алт, мөнгө, шүр сувдан эдлэл ордог.
Ойрад монголчуудын хувцас, гоёл чимэглэл
Өнгөрсөн зууны эхэн гэхэд ойрад монголчуудын дээл хувцас, малгай, гутлын хийц маяг тэдгээрийг нэрлэж заншсан байдал бусад монголчуудаас нэлээд ялгаатай байсан бөгөөд монгол хувцасны дундад эртний уламжлалыг нэлээд хадгалж ирсэн шинжтэй. Ойрадуудын хувцас, гоёл чимэглэлийг дөрвөд ястаны жишээн дээр тайлбарлая. Дөрвөдүүд өвөлд бусад монголчуудтай адил нэхий, хурганы арьсаар оёсон дээл, зунд бөс, торго, чисчүүгээр хийсэн тэрлэг өмсдөг байжээ. Энэхүү үстэй дээлийг "дэвэл", "үч" гэж ялган ангилдаг байв. Дэвэл гэдэг нь гадар татаагүй цагаан нэхийгээр оёсон дээл байдаг бол бөс торгоор өнгө татаж оёсон дээлээ "үч" хэмээн нэрийдэнэ. Зуны улиралд эрэгтэйчүүд дан, давхар "лавшиг" хэмээх тэрлэг өмсөнө. Дөрвөдүүд нөхөрт.гараагүй бүсгүйг "сэвгэр" гэдэг. Тэдний өмсдөг тэрлэгийг "лавшиг"гэдэг. Эхнэр хүний өмсдөг уужийг "цэгдэг" хэмээн нэрлэдэг байжээ.
Дөрвөд дээл хувцасны нэг өвөрмөц гоёл нь "тасам", "киаз" юм. Энэ нь хүмүүсийн нас, хүйс, намбанд тохирсон байна. Эрэгтэйчүүдийн өвлийн дэвэлийн "тасам" нь хар хурганы үс, хар хилэн байдаг бол эмэгтэйчүүд дээлийнхээ зах, энгэр, ташааг нийтэд нь хараар тасамдаж (каазлаж) ирмэгийг улаан, ногоон өнгийн бөсөөр өнгө ялган эмждэг.
Ойрад эхнэр хүний дээл нугалаастай том цагаан захтай байдаг. Хүүхдийн дээл хувцас өвөл, зуны улирал болон хүйсээр ялгагдах зүйлгүй, уламжлалт "үч", "дэвэл", тэрлэг өмсдөг байв. Дөрвөдүүд толгойн өмсгөлөө "малхай" гэж нэрлэдэг. XX зууны эхэн гэхэд дөрвөдүүд төгрөг, тоорцог, тойруул, дуулха, халбан, хасаг малгай гэх зэрэг хэд хэдэн төрөл малгай өмсөж байжээ. Дөрвөд малгайн онцлог нь эртний монголчуудын малгайн хэлбэр маягийн улбааг хадгалсан гадуураа хүрээтэй, ардаа уртавтар шилтэй, орой нь намхан байжээ. Мөн өвөлд малгай буулгахгүй явах зориулалт бүхий "хулхавч" хэмээх хурга, үнэгний арьсаар доторлож бөсөөр өнгөлсөн нэгэн зүйл өмсгөл хэрэглэнэ. Дөрвөд эмэгтэйчүүд хээ угалз хатгаж гоёсон хулхавч их өмсдөг байжээ.

Эртний монголчуудын гутлын хэв маягийг илүүтэй хадгалж ирсэн нь ойрад монголчуудын гутал гэдэг. Түүний нэгэн тод жишээ бол "дөрвөд госон" юм. Энэ гутлын онцлог нь түрүү, толгой үргэлж, эсгий улгүй, харин гадна талаас нь ширээр улладагт байдаг ажээ. Дөрвөдүүд дөрвөд гос, харчин гос, монгол гутал, канчин хэмээх дөрвөн янзын гутал өмсч иржээ.
Монголчууд эртнээс алт, мөнгөөр урлан дархалж эрдэнийн чулуу шигтгэн чимсэн гоёл чимэглэл зүүж, гоёж ирсэн түүхтэй. Дөрвөдүүдийн гоёл чимэглэлд мөнгөн чимэглэл зонхилно. Эмэгтэйчүүд гэзэг үс, чих, хүзүү, гар хуруундаа мөнгөн гоёл их зүүдэг байжээ. Дөрвөдүүд охид, хөвгүүдээ 17-18 нас хүрэхэд нь нас бие гүйцлээ гээд гэзэг үс тавьдаг заншилтай байв. Хөвгүүдийн үсний үзүүрт "ширээсэн" буюу "залгаа", охидуудын (сэвгэрүүдийн) үсэнд "боодог" хэмээх чимэглэл зүүж өгнө. "Боодог" нь хар мяндсан утсаар гөрж сүлжээд үзүүрт нь цацаг. гаргасан нэгэн зүйл гоёл болно.
Тэд мөн хуруундаа мөнгөн бөгж, хүзүүндээ мөнгөн гуу, чихэндээ "төдөг" хэмээх дан мөнгөн гархи зүүнэ. Сэвгэрүүд дээлийнхээ энгэр ташаанд "кэтэч", "сүүвч" хэмээх долоон цацагтай чимэг, өнгө өнгийн утсан хатгамалтай жижиг хавтага (сав), зүүж гоёно.
Ойрад монголын эрэгтэйчүүд мөнгө болон гангаар хийсэн хэт, хутга, аяга, сахлын чимхүүр, үнэт чулуугаар урласан "хөөрөг", "ганз" (ганс) эдэлж иржээ.
Баяд эрчүүд өвөлд хоолой, энгэр, хормой, ташаагаар хар хилэн тасам эмжээртэй цагаан нэхий дээл өмсдөг байв. Зун цагт эрэгтэйчүүд гоёлд хөх, цэнхэр өнгийн чисчүү дээл өмсдөг бөгөөд өдөр тутам даавуу, даалимбан лавшиг (тэрлэг) өмсдөг байв. Баяд болон ойрад эрчүүд "морин хийлэн" гэгч цамц өмсдөг. Морин хийлэнгээс гадна лавшигний зах энгэртэй адил энгэртэй цамц өмсөнө. Үүнийгээ "өвөр хийлэн" гэнэ. Баяд эрчүүд "хэвнэг" хэмээх өмсгөлийг бороонд өмсдөг байжээ.
Нөхөрт гарч гэрлэсэн эхнэр хүний хувцас нь эхнэр дээл, цэгдэг юм. Тэрлэг нь бусад ойрад эхнэрийн адил цагаан бөсөөр хийсэн захтай байна. Цагаан захны хуниас 8, 12 гэсэн тэгш тоотой, захын ирмэгийг тойруулан эргэн тойрон улаан ногоон утсаар дөрөв шаглаж чимэглэнэ.
Баядууд хэд хэдэн төрлийн малгай өмсдөг байжээ. Тухайлбал, сээтгэр малгай, тойруул тоорцог, тоорцог, дуулха, лоовууз, товь гэх зэрэг олон төрөл малгай өмсөж эдлэж байжээ.
Баядууд ихэвчлэн улаан өнгийн гутал (госон) өмсдөг байжээ. Энэхүү гутал нь тэмээний утсаар ширж, давхар бөс даавуугаар бүрж оёсон ширмэл ултай. Улаан госыг хар модны зодогны хандаар улаан өнгөтэй болгож элдэж талхисан арьсаар оёдог байсан бөгөөд уг гутлаа ажилд өмсдөг байжээ. Гутлынхаа дотуур эсгий оймс, мөн эсгий бойтог өмсөнө. Баяд эрчүүдийн ажлын өөр нэгэн гутал нь адуучны госон юм. Холтосны шүүсээр будсан сэрхийн арьсыг хоёр гурав давхарлан ширлэн уллаж, эсгийгээр доторлоод уланд нь эсгий дэвсэж, гутлын түрийний дээд ирмэгийг булигаар, илгээр даруулан хийдэг ажээ.
Дарьгангын хувцас, гоёл чимэглэл
Дарьгангачууд хэмээн монгол даяар нэрлэгдэх болсон угсаатны бүлэг нь Дарь уул, Ганга нуурын нэрээр нэрлэгдсэн юм. Тэд Манжийн эзэн хааны дархан сүргийг маллах болсон ард иргэдээс үүсэлтэй. Дарьгангачууд өөрийн гэсэн өвөрмөц ахуй, соёл, зан заншилтай.
Дарьгангачуудын хувцас нь халхчуудын хувцастай төстэй. Зуны улиралд эрчүүд бөс даавуун тэрлэг өвөл бусад монголчуудын нэгэн адил хонины нэхийгээр оёсон үстэй дээл, хавар намрын сэрүүнд "ханжаар-хантааз", "давхац-хүрэм" өмсдөг. Эхнэрүүд нь дулаан цагт эхнэр дээл, урт ууж, өвөлд мөн адил хийцийн нэхий дээл өмсөж байжээ.
Дарьгангачууд хилэн малгай, тоорцог, товь, маахууз, овоодой, шовгор оройтой малгай өмсөхөөс гадна чихэвч бас алчуур зангидана.
Гутлын хэлбэр загвар нь ерөнхийдөө монгол гутлынхтай адил. Гутлыг хавчуулж оёсон сарьс, түрий зулагт байгаа угалзын тоо, улны хийц төрхөөр 3 сарьстай, 36 угалзтай зурмал улт, 2 сарьстай, 18 угалзтай наамал улт, 4 сарьстай ширмэл улт гутал гэх зэргээр нэрлэдэг. Цаг улиралын байдалд тохируулан бөс буюу эсгий оймс өмсөнө.
Дарьгангачууд алт, мөнгөний уран дархаараа нэн алдартай тул "дарьганга хийцийн" алт мөнгөн эдлэл гоёл чимэг нэрд гарч байжээ.
Эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэлийг охидын, эхнэрийн хэмээн ялгаж болно. Тэдний гол чимэглэл нь толгойн өмсгөл чимэглэл юм. Охидын даахийг багад нь хоёр салаа эвэр болгон засаад, дараа нь тав гэзэгтэй болж, нас бие гүйцэхийн хамт үсээ ургуулан нэг салаа гэзэгтэй болсон үедээ чихэндээ гархи зүүж, үсэндээ шүр, сувдтай мөнгөн дарлага хаддаг.
Эхнэрүүд нь халх эхнэрийн нэгэн адил эхнэр дээл, хилэн малгай, урт-ууж, ээтгэр хоншоортой монгол гутал өмсдөг байжээ. Дарьганга эхнэрүүдийн гоёл чимэглэл нь өвөрмөц хийц бүхий "татуур"-толгойн боолт, "хавчаар", "сүйх", "шивэргэл"-үсний гэр, ар мөрийн "гуу", "шалиг"-бэл зэрэг болно. Тэдгээрийг мөнгөөр урлаж, шүр, сувд, номин эрдэнийг шигтгэн чимэглэнэ.

 Лекц Монголын хүн амын ардын хэл аялгууны ангилал
Монголчуудын үндсэн хэл  төв монгол хэл нь дотроо олон салбар аман аялгуутай бөгөөд гол  дөрвөн аман аялгуу нь халхын, ойрадын, буриадын, өвөрлөгчдийн гэж ангилдаг.
Нэг. Халхын аман аялгуу
Энэ аялгуу нь хүн амын дийлэнх нь болох халхчууд хийгээд бүх нийтээр хэлэлцдэг аман болон бичгийн хэлний хамгийн өргөн дэлгэрсэн  юм.  Халхын аялгуу нь төв, баруун, зүүн, халхын салбар аман аялгуу гэж  ялгагдана.
1.Төв халхын аялгуу    
Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Булган, Архангай, Завхан, Баянхонгор, Төв, Хэнтий, Дундговь, Өмнөговь аймаг Улаанбаатар, Дархан хотод  оршин суудаг хүмүүс ярилцдаг. Мөн энэ нутагт шилжин ирж суурьшсан ойрад, буриад, өвөрлөгчдын хэл яриа нь төв халхын аялгуунд шилжсэн байна. Төв халхын аман аялгуу  нь Төвийн халх, Говийн халх, Өвөрхангайн халх гэсэн гурван салбар аман аялгуутай болно.
2. Баруун халхын аман аялгуу
Энэ аялгуугаар Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан, Хөвсгөлийн халх, Хотгойд, Мянгад, Дархад, Урианхай, Говь алтай, Архангайн халхажсан хойд өөлдүүд хэлэлцэнэ. Баруун халхын аман аялгууг өрнөд халх, илжгэн халх, сартуул халх, хотгойд, мянгад, дархад, ариг урианхай, халхажсан өөлд- хойдын салбар мөн аялгуу хэмээн ангилж болно.
1.      Өрнөд халхын салбар аман аялгуугаар: Ховдын Цэцэг сумын урианхай- халх,  Дарви сумын олгонууд халх, Буянт сумын тариачин халх,  Говь алтай, Завханы халхчууд хэлэлцэнэ.
2.      Сартуул халхын салбар аман аялгуугаар: Завханы Эрдэнэхайрхан, Завханмандал, Дөрвөлжин, Ургамал, Сантмаргад, Цэцэн уул, Түдэвтэй, Сонгино, Увс аймгийн Завхан, Ховд аймгийн Чандмань сумын сартуулууд ярина.
3.      Илжигэн халхын салбар аман аялгуугаар: Увс аймгийн Өндөрхангай, Зүүнхангай, Цагаан хайрхан, Баруун туруун суманд нутаглах илжгэн  халхчууд ярина.
4.      Хотгойд  мянгадын салбар аман аялгуугаар: Хөвсгөл аймгийн Бүрэн, Тосонцэнгэл, Төмөрбулаг, Бүрэнтогтох, Бүрэнхаан, Цэцэрлэг, Завханы нөмрөг, Тэлмэн, Баян уул, Баянхайрхан сумдын хотгойд, Ховд аймгийн мянгадууд хэлэлцэнэ.
5.      Ариг урианхайн салбар аман аялгуугаар: Халх урианхайн нэгэн төрөл нь Хөвсгөлийн Чандмань-Өндөр сумнаа Аригийн голоор нутаглах Жарчиуд Ариг урианхай юм. Тэдний улбаа нь халхын хоёр урианхайн хошууныхан болон Говь-Алтайн Тонхил, Ховдын Цэцэг, Дарви сумнаа бүхий халх урианхайд болно. Харин Хөвсгөлийн цаатан болон үүрийн урианхай нар нь түрэг хэл аялгуутай болно. Ариг урианхайн  аман аялгуу нь халх аялгууны  өвөрмөц нэг салбар мөн.
6.      Дархад салбар аман аялгуугаар: Хөвсгөлийн Баянзүрх, Улаан-уул, Ринченлхүмбэ сумдад олноор Арбулаг, Алаг-Эрдэнэ, Хатгал халх суманд хэсэг бусаар суудаг дархадууд хэлэлцэнэ.
7.      Өгийнуур сум, Архангайн хангайн сумын өөлд, Говь алтайн Шарга сумын хойдууд ярилцана.
3. Зүүн халхын аман аялгуу: Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймгийн халх, дарьгангачуудын хэлэлцэх энэ аялгуу нь Төв халхын аялгуутай ойролцоо бөгөөд дотроо Дорнод халхын, Дарьгангын гэсэн хоёр  салбар аман аялгуутай болно.
Хоёр. Ойрад аман аялгуу
Ойрадын аман аялгуугаар Ховд, Увс, Баян-өлгий аймагт суух баруун монголчууд ярилцана. Ойрадын аман аялгуу нь дараах хэдэн салбар аман аялгуутай.
Үүнд:
1.      Дөрвөд-Өөлдийн салбар аман аялгуу. Энэ аялгуугаар Увс аймгийн Давст, Сагил, Түргэн, Бөхмөрөн, Өмнөговь, Ховд, Наранбулаг, Өлгий сумд, Баян-Өлгий аймгийн Цагааннуур, Ногооннуур сум, Ховд аймгийн мянгад, сумын дөрвөдүүд ярина. Увс аймгийн хүн амын тал шахам хувь нь дөрвөдүүд болно.
2.      Баядын салбар аман аялгуу. Увс аймгийн Малчин,Тэс, Хяргас, Зүүнговь суманд баядууд орно.
3.      Захчины салбар аман аялгуу. Ховд аймгийн Манхан, Зэрэг, Мөст, Алтай, Үенч сумын захчингууд ярина.
4.      Торгуудын салбар аман аялгуу. Ховд аймгийн Булган сумын торгуудууд хэлэлцэнэ.
5.      Алтайн урианхайн салбар аман аялгуу. Ховд аймгийн Дуут, Мөнххайрхан сумынхан, Баян-Өлгий аймгийн Буянт, Алтай суманд хасгуудтай холилдон суудаг урианхайчууд ярьдаг. Мөн Сэлэнгэ аймгийн Орхон, Зүүнбүрэн зэрэг сумнаа шилжин нутагласан урианхайчууд ярина.   
Гурав. Буриадын аман аялгуу
      Буриадын аялгуугаар Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнод, Хөвсгөл, Булганы зарим сумдаар суудаг буриад, барга, хамниган ястан ярина. Монголын буриадын аман аялгууг авиан зүйнх нь шинжээр Онон- Улз  холь ага хамниган худир, баргабуриадын Сэлэнгэ-үүрийн голын түнхэн, санага, цонгоол  голын буриадын аман аялгуунд буриадын салбар аман аялгуу гэж ангилж болно.
1.      Онон улз голын буриадын аман аялгуунд агархорь, хамниган, барга-буриад гэсэн гурван салбар аман аялгуу байгаагийн дотор зонхилох нь Хэнтий аймгийн Батширээт, Дадал, Норовлин, Биндэр суманд суух хорь буриад, Дорнод аймгийн Баян-Уул, Баяндун, Дашбалбар, Цагаан-Овоо сумын ага буриадууд юм. Мөн Хэнтий аймгийн Батширээт  суманд Онон голд 1914-1924 оны  монголд ирсэн цөөн тооны худир буриад бий.
2.      Хамниган салбар аман аялгуу Хэнтий аймгийн Дадал, Биндэр, Сэлэнгэ аймгийн Ерөөд нутаглах цөөн тооны хамниганчууд энэ аялгуугаар хэлэлцэнэ. Хамниган аялгуу нь угтаа Манж түнгүүс хэлний төрөл болох авч одоо буриад хэл аялгууны нөлөөнд автан түүнтэй тэстэй болжээ.
3.      Барга буриадын салбар аман аялгуу Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сум. Хуучин шинэ баргын хөвөөт цагаан хошуунаас 1945 онд ирж суусан барга нар нь энэ аялгуугаар ярина. Мөн түүнээс эрт 1900-аад оны үед Шулуун цагаан хошууны занги Дамдинсүрэнгийн удирдлагын доор ирсэн нэгэн хэсэг барга нар байх бөгөөд тэд нар Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын харъяат болно.  Түүнчлэн 1918 оны үеэс шилжин ирж Богдын шавь болсон барга нар Төв аймгийн Сэргэлэн (Авдарбаян )сумнаа амьдарч байна.
4.      СэлэнгэҮүр голын буриадын салбар аман аялгуу. Сэлэнгэ мөрний сав газар, Хөвсгөлийн Цагаан үүр сумын нутаг үүрийн голоор нутагладаг цонгоол, салага-түнхэний буриадууд энэ аялгуугаар ярина. Үүнээс цонгоолын аман аялгуугаар Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Хүдэр, Алтанбулаг, Шаамар сум, Сүхбаатар, Дархан болон Хэнтий аймгийн Батширээт , Биндэр сум, Хөвсгөлийн Цагаан үүр, Халх, Булган аймгийн Тэшиг суманд суудаг цонгоолууд ярина.
Дөрөв. Өвөрлөгчдийн аялгуу
Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын баруун зүүн үзэмчин, Дорнод аймгийн Баянтүмэн, Сэргэлэн, Булган суманд буй зүүн үзэмчин нар болон цөөн тооны хуучид, түмэд , баарин, хорчин нар өвөрлөгчдийн аялгуугаар ярилцдаг.
                                                            Тав. Түрэг хэлний аман аялгуу
Баян-Өлгий аймгийн бүх сумд, Ховд аймгийн Булган сумнаа бүхий хасгууд түрэг хэлний салбар болох хасаг хэл аялгуугаар ярина. Мөн Налайх хот, Шарын голд нэлээд тооны хасаг монголчуудтай холилдон суух бөгөөд хасаг монгол 2 хэлээр ярилцана.       


 Лекц.  Ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã óõààí, øèíæëýõ óõààíû õºãæèë
Ìîíãîë÷óóäûí ÿçãóóð ìýäëýã óõààí íü ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ, í¿¿äëèéí íºõöºëää àæ áàéäëàà çîõèöóóëàí õºãæ¿¿ëýõòýé øóóä õîëáîîòîéãîîð ¿¿ñýí õºãæèæýý. Îëîí ìÿíãàí æèëèéí òóðø ìàë àæ àõóé ýðõëýæ èðñíèé ä¿íä ìàë÷äûí ìàë ìàëëàãààíû ìýäëýã, àðãà àæèëëàãàà äýëãýð÷ýý. Ìàëûã æèëèéí 4-í óëèðàëä õàðèóëàõäàà õ¿ì¿¿ñ áàéãàëü åðòºíöèéí ýëäýâ ¿çýãäýë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, îä ãàðèã, óðãàìàë, àìüòíû òàëààð íýëýýä ïðàêòèê ìýäëýãòýé áîëñîí áàéíà. Ýðòíèé ìîíãîë ìàë÷èä óðãàìàë, íîãîîíû àøèã øèì, ìàë àìüòíû çàí òºðõººñ ýõëýýä öàã àãààð, áàéãàëü îð÷íû òóõàé áîäèò ìýäëýãèéã õóðèìòëóóëæ àìüäðàë àõóéäàà àøèãëàæ èðñýí áèëýý. Òóõàéëáàë, öàãààí èäýý áýëòãýõ, ýñãèé õèéõ, àðüñ øèð, ýäëýæ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä õèìè áèîëîãèéí ìýäëýã óõààí, ºâºðìºö òåõíîëîãèéã ìîíãîë÷óóä áèé áîëãîæýý. Ìàë÷èä  àéðàã, òàðàã õèéõäýý áè÷èë áèåòíèé õ¿÷ýýð èñýëò ÿâàãääàã áèëîãèéí íàðèéí ¿éë ÿâöûã àìüäðàëä ÷àäàìãàé àøèãëàæ èðæýý. Õ¿í àìüòíûã ýì÷ëýõ ìýäëýã óõààí ÷ íýí ýðòíýýñ ìîíãîë÷óóäûí äóíä õºãæñºí àæãóó.  Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ìîíãîë÷óóäûí äóíä õºãæñºí àæãóó. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ìîíãîë÷óóä  õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü, îðøèí áóé íèéãìýý òàíüæ ìýäýõèéã ýðìýëçñýí ìýäëýã óõààíû òºðºë ç¿éëèéã õºãæ¿¿ëæýý.   Ìîíãîë÷óóä ýðäýñ áîäèñûã îëáîðëîõ, àøèëàõ òàëààð ýðò ¿åýñ òîäîðõîé ìýäëýã  õóðèìòëóóëñàí áàéæýý. ¯¿íèéã õ¿ðýë òºìºð çýâñãèéí ¿åèéí àðõåîëîãèéí îëäâîðóóä íîòîëíî. Ìîíãîëä òºìðèéí äàðõíû àæèë ýð÷èìòýé õºãæèæ, øèðýì, õ¿ðýë òºìºð ýäëýë öóòãàõ äàðõíû ãàçàð àæèëëàæ, çýð çýâñýã, õºäºëìºðèéí áàãàæ õèéæ áàéñíûã Õàð-Õîðóì çýðýã õîòîîñ îëäñîí àðõåîëîãèéí îëäâîð õàðóóëæ áàéíà. ªðãºí óóäàì òàë íóòàãò ìàë ìàëëàõ, ìàë ñ¿ðãýý ýðæ õàéõ, í¿¿æ ñóóõ, àÿí æèí òýýõ çýðýã àæèëä ãàçàð ç¿éí ìýäëýã, ÷èã áàðèìæàà èõýýõýí øààðäàãäàæ áàéñàíòàé õîëáîãäîí ìîíãîë÷óóäûí äóíä ãàçàð ç¿éí ìýäëýã óõààí íýí ýðòíýýñ õºãæèæ èðæýý. Íóòàã áîëãîí óóë, óñ äîâ òîëãîä á¿ð ººðèéí íýðòýé áàéâ. Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä ìîíãîëîîñ ãàäíà, Òºâ, ªìíºä äóíäàä Àçè áîëîí Åâðîïûí óëñ îðîí, ãàçàð íóòàã, õîò áàëãàäûí îëîí àðâàí íýð òýìäýãëýãäñýí íü òýð ¿åèéí  ìîíãîë÷óóäûí ãàçàð ç¿éí ìýäëýã íýëýýä ºíäºð ò¿âøèíä áàéñíûã ãýð÷èëíý. 13-ð çóóíû ýöýñò õàìààðàõ “Öàãààí ò¿¿õ” õýìýýõ ñóðâàëæ áè÷èãò Ýíýòõýã, Òºâä, Õÿòàä, Êàøìèð, Ñàðòóóë, Áàëáà, Ñîëîíãîñ çýðýã àçèéí îðíû íýðñýýñ ãàäíà ñàâ øèì åðòºíö àíõ ¿¿ñ÷ õºãæñºí òóõàé áóääûí ñóðãààëèéã òîâ÷ ºã¿¿ëñýí áàéäàã. ×èíãèñ áîëîí ò¿¿íèé äàðààõ õààäûí ¿åèéí áàéëäàí äàãóóëëûí ¿ð ä¿íä Àçè, Åâðîïûí îëîí îðíóóäûí ãàçàð ç¿éí òàëààðõè ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã èõ ºðãºæèæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õèéí ìýäëýã áàÿëàã óëàìæëàëòàé. Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õèéí ìýäëýã áàÿëàã óëàìæëàëòàé. Ìîíãîë÷óóä óäàì óãñààãàà ñàéí ìýääýã, ¿ð õ¿¿õýääýý óäàì óãñààã íü òàíèëöóóëæ ñóðãàäàã  ýðòíèé çàíøèëòàé áºãººä èéì ó÷ðààñ ÷ ìîíãîëûí çàðèì îâãèéí ñàëàà ñàëáàðûí íýð, óäàì óãñààã òîäîðõîé òîãòîîõ áîëîìæòîé áàéäàã áèëýý. Áè÷èã ¿ñýã áèé áîëñíû äàðàà ò¿¿õèéí àìàí óëàìæëàëûí ¿íäñýí äýýð Ìîíãîëûí  ò¿¿õ áè÷ëýã ¿¿ñ÷ýý.
Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî çîõèîë áîë ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õýí ìýäëýãèéí óëàìæëàëûã òºäèéã¿é, òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õèéí óõààíû õºãæëèéí òºâøèíã èëòãýí õàðóóëñàí ãàéõàìøèãò äóðñãàë áè÷èã þì.   
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Áîëä ÷èíñàí áîëîí áóñàä ò¿¿õ÷òýé õàìòðàí Ïåðñèéí ò¿¿õ÷ Ðàøèä-Àääèíû çîõèîñîí “Ñóäðûí ÷óóëãàí” çîõèîëä ×èíãèñèéí àëòàí óðãèéí ò¿¿õèé㠺㿿ëñýí.  Àëòàí äýâòýð áîëîí ìîíãîëûí áóñàä ò¿¿õèéí á¿òýýë¿¿ä îðñîí áóþó àøèãëàñàí  áàéíà. Ìîíãîë õýëýýð,ìîíãîë áè÷ãýýðîí äàðààëàí áè÷ñýí ìîíãîë, ò¿ðýã àéìãóóäûí ò¿¿õ áîëîí ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ¿ëãýð, äîìãèéí  òóõàé îëîí òîîíû òýìäýãëýë Ïåðñò ñóóæ áàéñàí ìîíãîë õààäûí îðäîíä õàäãàëàãäàæ áàéæýý. Ìîíãîëûí èõ ã¿ðíèé ¿åä ýçëýãäñýí îðíû ýðäýìòýä áîëîí ìîíãîë ò¿¿õ÷äèéí õ¿÷èéã äàé÷ëàí áàéëäàí äàãóóëëûí ò¿¿õ, ìîíãîë õààäûí ò¿¿õèéã çîõèîõ àæèë ýð÷èìæñýí áºãººä ýíý àæëûí ãîë 2 òºâ íü Õÿòàä, Ïåðñ äýõ ìîíãîë õààäûí îðä þì. Õóáèëàé õààíû çàðèëãààð 1264 îíä íèéñëýë Õàíáàëèãò  óëñûí ñóäàð çîõèîõ õ¿ðýýëýí áàéãóóëàãäæýý.ò¿¿íä ìîíãîë, õÿòàä ïåðñ, òºâä çýðýã îëîí ¿íäýñòíèé ò¿¿õ÷èä àæèëëàäàã áàéæýý. Óã õ¿ðýýëýí ìîíãîëûí áîëîí õÿòàäûí õààä, èõýñ íî¸ä ò¿øìýäèéí íàìòàð ò¿¿õèéã çîõèîõ àæëûã ýðõýëæ áàéâ.
14-ð çóóíû ¿åýñ óëàìæëàãäàí èðñýí ìîíãîëûí ò¿¿õèéí çîõèîëûí íýã áîë  Õóáèëàé õààíû ¿åä çîõèîñîí “Öàãààí ò¿¿õ” áèëýý. Ò¿¿íä “Íîìûí çàñàã”, “Õààíû  çàñàã” õýìýýõ 2 ¸ñíû òóõàé îíîëûã Ìîíãîë ã¿ðíèé òºðèéí áîäëîãûí ¿íäýñ áîëãîí íîòëîõîä ÷èãëýãäñýí áàéíà.  Ìîíãîë ã¿ðýí ìºõñºíèé äàðààõü 200 æèëä ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýã öààø õºãæèæýý.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óëàìæëàë, ñýòãýëãýý, áîëîâñðîë
Íýí ýðòíèé ò¿¿õòýé ìîíãîë÷óóäûí õóâüä òýäíèé ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óëàìæëàë, ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õ íü áàÿëàã áèëýý. Õ¿í òºðºëõòíèé ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óëàìæëàë íü õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ ººðººð õýëáýë, áàéãàëèéí õ¿íèéã íèéãìèéí õ¿í áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë ñàíàà, òóðøëàãà áîëîí õºãæèæ èðñýí æàìòàé. ¯¿íèé íýãýí àäèë ìîíãîë÷óóäûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æëýõ óëàìæëàë íü í¿¿äëèéí  ñî¸ë èðãýíøëèéí õýâ ìàÿã, ººðèéí îðíû ºâºðìºö íºõöºë áàéäàë, òóõàéí öàã ¿åèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, îþóíû øààðäëàãà, íèéãìèéí àíãè, á¿ëã¿¿äèéí õýðýãöýý ñîíèðõîë ¸ñ çàíøèë çýðãèéí áîäèò òóñãàë áîëîí õºãæèæ èðñýí þì. Ìîíãîë÷óóä ýðòíèé ñóðâàëæòàé àðä ò¿ìýí ìºíèé ó÷èð ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíèé ýõ ¿¿ñâýð ýðòíèé áºãººä àíõ óðàã òºðëèéí áàéãóóëëûí ¿åä òàâèãäñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé. Óõààíò õ¿í ¿¿ñýýä 40.000 æèë áîëæ áàéãàà õýìýýí ¿çâýë çºâõºí ñ¿¿ëèéí 2000 îð÷èì æèëä íü ë ìîíãîë÷óóä ñóðãàëò õ¿ì¿¿æëèéí òóñãàé áàéãóóëëàãà áîëîõ ñóðãóóëèéã àíõëàí áàéãóóëæ, ò¿¿ãýýð õîé÷ ¿åèéíõýíäýý ºìíºõ ¿åèéí òóðøëàãà  äýâøèëòòýé á¿õíýý äàìæóóëàí ¿ëäýýõ, ñóðãàæ áîëîâñðóóëàõ àæëûã ýðõë¿¿ëæ èðñýí áàéíà. Õ¿í òºðºëõòºí ¿åèéí ¿åä çàëãàìæ õîé÷ ¿åý õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýýð èðñýí. Óðàã òºðëèéí áàéãóóëëûí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýã óõààíû  ýõ ¿íäýñ íü äîìîã ç¿éä øèíãýñýí áàéäãèéã ñóäëàà÷èä îëæ ìýäæýý. Ìîíãîë äîìîãò ò¿ãýýìýë ºã¿¿ëýãääýã Öààä þì,  Ýçýä  õýìýýõ îéëãîëò ÿìàðâàà íýãýí õ¿÷èí ç¿éëèéã èëýðõèéëñýí áóñ õàðèí ÷ óã þìíû äîòîîä ìºí ÷àíàðûã àãóóëæ áóé îéëãîëò ìºí áîëîëòîé. Èéìýýñ öààä þìàíä òîäîðõîé çàí ¿éëèéí òóñëàìæòàéãààð õàíäàæ, õ¿ì¿¿ñ ººðèéí çîðèëãîî áèåë¿¿ëæ ÷àäíà õýìýýí ¿çýæ áàéñàí íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíèé ¿íäýñ áîëæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. ¯¿íòýé õîëáîãäîí öýýðëýõ, áýëýãøýýõ ¸ñ áèé áîëæ ýõýëæýý. Óðàã òºðëèéí áàéãóóëëûí ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ñóðãàí õ¿ì¿¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíèé ãîë ¿çýë îéëãîëòóóä íü óäàì óãñààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõ, ýìýãòýé õ¿íèéã ¿ðæëèéí ø¿òýýí áîëãîí äýýäëýõ, îâîã  ººð õîîðîíäîî öóñàí áîëîí ÿñàí òºðëèéí õîëáîîòîé áóþó õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí ýíý õîëáîîã ãîëëîõ çàí ¿éëèéí ñàöóó èä øèäèéí õ¿÷ýýð õ¿ñýë çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çýõ õèéñâýð þìñ ¿çýãäëèéã áèåòýé áîäèòîé ñàéí ìýääýã ç¿éëýýðýý îðëóóëàí ä¿ðñëýí ñýòãýõ, áàéãàëü ýõ äýëõèéãýý áèøðýí äýýäëýõ îíöëîã èëýð÷ áàéæýý.  ªðõ ãýðèéí õºãæëèéí ÿâöàä ìîíîãàì ¸ñ òîãòîæ èõ áàãà ºðõ áèé áîëñíîîð ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿æèë ¿¿ñ÷ýý. Õàðèí óðàã òºðëèéí áàéãóóëëûí ñ¿¿ë÷ ¿åýñ íèéãìèéí àìüäðàëä ãàðñàí ººð÷ëºëòýé õîëáîîòîéãîîð õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã îð÷èí ¿åèéíõýýð áîë öýðãèéí õýðãèéí ýðäýìä ñóðãàõûã ÷óõàë÷ëàí ¿çýõ áîëæýý. Òýäíèéã õàðâàõ íàìíàõ ýðäýìä ÷àäâàðæóóëàõ ¿¿äíýýñ òºðºë á¿ðèéí òîãëîîìîîñ ýõë¿¿ëýýä ýëäýâ ñîðèëãî òýìöýýí õèéõ, àâ õîìðîãò îðîëöóóëàõ áîëñîí áàéíà. Òºð óëñ ¿¿ññýí ¿åýñ Ìîíãîëûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíä óëñ îðíîî áàòàòãàí áýõæ¿¿ëæ õàìãààëàõ õýðýãöýý øààðäëàãà áèé áîëñîíòîé óÿëäóóëàí óëñ ýõ îðîí õýìýýõ îéëãîëòûã óñ íóòàãòàéãàà õîëáîí ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ ìºí òºðèéã ¸ñ÷ëîí äýýäëýæ òºðèéí òýðã¿¿íýý òýíãýðèéí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ áóþó òýíãýðèéí õ¿¿ õýìýýí ¿çýõ ¿çýë áèé áîëæýý. Ýíý íü õîæìûí ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýëãýýíä õ¿íäòýé áàéð ýçýëæ, áàÿæèæ õºãæñººð èðæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ºâºã äýýäýñ, àõàñ èõýñýý õ¿íäýòãýõ ¿çýë îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëäýã. ¯¿íèé óëáàà ýõèéí ýðõò îâãèéí ¿åä òàâèãäñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý ¿åä ýõ õ¿í, ýìýãòýé õ¿íèéã  õ¿íäýòãýõ ¸ñ çàíøèë áèé áîëñîí áàéíà. Ìîíãîëä áóðõàíû øàøèí äýëãýðñýí ¿åýñ ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä èõýýõýí ººð÷ëºëò îðëîî. Áóðõàíû øàøèí ìîíãîë÷óóäûí áýëãýäýõ, öýýðëýõ ¸ñîí áóÿí, í¿ãýë ãýñýí îéëãîëòòîé ä¿éö¿¿ëýí àâ÷ ¿çýæ, õ¿íýýð õ¿í õèéõ óõààíäàà àøèãëàæýý. Ìîíãîë÷óóäûí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèëä çîõèöñîí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýý óëàìæëàëä 17-18-ð çóóíû ¿å áóþó ìîíãîë îðîí ìàíæèéí ýðõøýýëä îðñîí òýð öàã ¿åýñ õàðèéí íºëºº ¿ëýìæ õ¿÷òýé áîëñîí íü ºíºº ¿åä ÷ òºäèéëºí ñóëðààã¿é áàéãààã òýìäýãëýâýë çîõèëòîé. Ìîíãîë÷óóäûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä ¿å ¿åèéí ñýòãýã÷èä ººðèéí ãýñýí ¿íýòýé õóâü íýìðýý îðóóëæ èðæýý. Ãýðèéí õ¿ì¿¿æëèéí íýðòýé òºëººëºã÷ Àëàíãîî, ªýë¿í ýõ çýðýã õîé÷ ¿åèéí ýìýãòýé÷¿¿äýä ¿ëãýð áîëñîí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí íýðñ ñóðâàëæ ò¿¿õíýý òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéäàã. 13-ð çóóíû ñ¿¿ë÷ 14-ð çóóíû  ýõýí ¿åä àìüäàð÷ áàéñàí ýðòíèé òàâàí óõààíä íýâòýðñýí,  áàíäèäà öîëòîé, ìîíãîë òºâä ñàìãàðàä õýëèéã ñàéí ìýääýã ýðäýìò õ¿í  óëñûí áàãø ×îéæè-Îäñýð “Ç¿ðõýí òîëüò” õýìýýõ ìîíãîë õýëíèé ç¿éí æóðàìëàõ áè÷ãèéã çîõèîñîí íü ñóðãàëò–ñóðãóóëèéí àæëûí òîäîðõîé òºñººëºëòýé, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàæ  áàéñàí ãýæ ¿çýõ á¿ðýí  ¿íäýñòýé.             
                        ¨ñ çàíøèë
Àëèâàà ¿íäýñòýí, óãñààòàí ººðèéí ãýñýí ¸ñ çàíøèëòàé áàéäãààðàà áóñäààñ ÿëãàãäàõ íýãýí øèíæ íü áîëäîã. Á¿ð óðàã òºðëèéí áàéãóóëëûí ¿åä îâîã á¿ð ººð ººðèéí çàíøèëòàé áàéæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøèë ÷ ººðèéí ãýñýí îíöëîã, ¿íäñýí øèíæ òºðõòýé áèëýý. Óãñààòàí ¿íäýñòíèé ¸ñ çàíøèë íü îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëºë, ò¿¿íèé äîòîð îðøèí àìüäàðäàã ãàçàð ç¿éí îð÷èí, öàã óóð çýðýã áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë, ýðõëýõ àæ àõóé, ñî¸ë øàøèí ø¿òëýã, áàðèìòëàæ áóé ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿õýí õºãæëèéí óëàìæëàë, ãàäààä õàðèëöààíû íºëººëºë çýðýã íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ¨ñ çàíøèë íü õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé øèíæòýé àãààä ºìíºõ ¿åäýý óëàìæëàãäàí äàìæäàã. Èíãýõäýý ¿åý ºíãºðººñºí çàí ¿éë íü îðõèãäîí, øèíý àãóóëãà, õýëáýðýýð áàÿæèí õºãæèõ íü áèé. ¨ñ çàíøèë íü ¿íäýñòýí óãñààòíû õóâüä íèéòèéí øèíæòýé àâ÷ áàñ ÷ òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí àíãè, äàâõàðãà, ¿¿ñìýë á¿òöèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ çàðèì òàëààð ºâºðìºö áàéäëààð èëðýõ íü áèé.
Ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøëèéí ÿçãóóð øèíæèéã òîäîðõîéëæ áóé ãîë òóëãóóð íü øóäàðãà ÷àíàð, íèíæèí ñýòãýë, íèã¿¿ëñýíã¿é ¿çýë þì. Ýðòíýýñ ìàíàé ìîíãîë÷óóä øóäàðãà ¸ñûã ýðõýìëýí ¿çýæ ò¿¿íèéãýý àìüäðàë àõóé, ¿éë àæèëëàãààíûõàà íýã ãîë öºì áîëãîí èðæýý. Æëáýë: ×èíãèñ õààí ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýñíèé äàðàà “Õ¿¿ íü ýöãýý õ¿íäýòãýõýý,  íºõºð íü ýõíýðòýý èòãýõýý, ýõíýð íü íºõðèéíõºº ¿ãèéã àâàõàà, áàãà÷óóä íü àõìàäûãàà õ¿ëýýæ çºâøººðºõºº, áàÿí íü ÿäóóñàà òýòãýõýý, äîðä õ¿ì¿¿ñ íü äýýä÷¿¿ëäýý õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõýý áîëüñíîîñ ãàçàð ñàéã¿é ÿàõûí àðãàã¿é ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàëä èäýãäýæ, ýöýñ òºãñãºëã¿é äóð çîðãîîðîî ààøëàõ ÿâäàë èõ áîëñîí áàéíà.  Áè ¿¿íèéã ýöýñ áîëãîæ, õóóëü ¸ñ, äýã æóðìûã òîãòîîñîí áîëîé ãýæýý.  Ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøëèéí àñóóäëûã äàðààõ 5–í á¿ëãýýð àâ÷ ¿çüå.
1-      ðò. ªðõ ãýð á¿ë, õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ¸ñ çàíøèë.
Áèäíèé ìîíãîë÷óóä óäàì ñóäðàà ñàéòàð ìýäýæ, óãèéí áè÷ãèéã õºòëºí õîé÷ ¿åäýý óëàìæëóóëñààð èðæýý. Ýíýõ¿¿ óãèéí áè÷ãèéã ãýðèéí ¿åèéí áè÷ìýë, ãýðèéí ò¿¿õ, ãýðèéí öàäèã ãýõ ìýòýýð ÿíç á¿ð íýðëýæ èðñýí àãààä Ìîíãîëûí õàìãèéí ýðòíèé óãèéí áè÷èã íü Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî þì. ¯¿íèé õîæèì ¿åèéã ìîíãîëûí ò¿¿õ çîõèîëóóäàä õ¿íèéã òîäîðõîéëîí áè÷äýã óëàìæëàë òîãòæýý. Òýð÷ëýí õóòàãò õóâèëãààäûí îëîí ä¿ðèéã ¿å äàðààëóóëàí áè÷ñýí õóòàãò  õóâèëãààäûí óã ýõ ãýäýã óãèéí áè÷ìýë¿¿ä áàéäàã. Óãèéí áè÷èãèéã õºòëºõ àðãà õýëáýð íü îëîí ÿíç. ̺í óã äóìàà àìààð óëàìæëàí ºâë¿¿ëýõ íü îëîíòîé. Ìîíãîë÷óóä óðàã òºðëèéí áàÿëàã íýðñòýé áºãººä ò¿¿íèé õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã íýðèéäñýí àâãà,  íàãàö, à÷, çýý ãýõ ìýò  åðºíõèé íýð, òºðñºí ýöýã, ýõ ãýõ ìýò áîäüãàëèéã èëýðõèéëñýí òóõàéëñàí  íýð ãýæ  2 àíãèëäàã. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí óðàã, ýëãýí ñàäíû õ¿ì¿¿ñèéã õ¿íäýòãýí íýðëýñýí õ¿íýäòãýë íýð áàéäàã. ªðõ ãýð á¿ëèéí ¸ñ çàíøèëä ãàë ãîëîìòîî  àìüäðàëûí ¿íäýñ, õàìãèéí íàíäèí  ç¿éë õýìýýí ýðõýìëýõ,  ìîíãîë ãýðèéí çîõèöòîé óÿëäàí õ¿ì¿¿ñèéí ñóóõ ñóóäëûí æàÿã äýã, ºðõ òóñãààðëàõ çàíøèë, ñ¿é òàâèõ áîëîí õðèìëàõ ¸ñ, òàëèéãàà÷èéã îðøóóëàõ çàí ¿éë, òîãòäîãã¿é õ¿¿õýäòýé õîëáîîòîé çàíøèë, ¿ð÷ëýõ ¸ñ, õ¿¿õäèéí äààõü  àâàõ, õ¿¿õäèéí óãààëàã õèéõ çýðýã àðâèí ¸ñ çàíøèë áàãòäàã.
Ìýíäëýõ ¸ñ íàðèéí äýã æóðàìòàé.   Ìîíãîë÷óóäûí ä¿¿ íü àõìàä õ¿íèé àìàð ìýíäèéã ýõëýí ýðäýã. Ãýõäýý ýðäýìòýí ìýðãýä, àëäàð öóóòàé ãàâüÿàòàí, áààòàð öîëòíûã ýãýë õ¿í ýõýëæ àìàð àìãàëàíã ýðíý. Ìîíãîë õ¿í àìàð ìýíäýý öàã óëèðëûí áàéäëààñ õàìààð÷ õýëýëöäýã. Õºäºëìºðèéã åðººæ ìýíä÷èëýõ ¸ñ áèé.
2-      ðò. Ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøëûí íýãýí õýñýã íü òýäíèé ÿçãóóð àõóé áîëñîí í¿¿äýë÷äèéí àæ òºðºõ ¸ñ, í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé íÿãò õîëáîîòîé. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéãààñ ¿¿äýí ãàðñàí ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøëûã öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ, ñààëü àâàõ, ìàëûí ¿ñ íîîñûã àâ÷ àøèãëàõ, àðüñ øèðèéã áîëîâñðóóëàõ, ìàõûã õýðýãëýõ çýðýã ìàëûí  àøèã øèìèéã áîëîâñðóóëàí àøèãëàõ ¿éëòýé õîëáîãäñîí ¸ñ çàíøèë  ìàëûã ¿ðæ¿¿ëýõ, òºë áîéæóóëàõ, ìàë õºíãºëºõ, õàðèóëàõ, íóòàã áýë÷ýýð ñîíãîõ, îòîðëîõ, ç¿ñëýõ òàìãàëàõ, èìíýõ çýðýã ìàëûí ºñãºí ìàëëàõ ¿éëòýé õîëáîãäñîí ¸ñ çàíøèë, ìàëûã ýäýëãýýíä ñóðãàõòàé õîëáîãäñîí ¸ñ çàíøèë ãýæ àíãèëæ áîëíî.
3-      ðò. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé  íü ìàë÷èí- ìàë- áàéãàëü / áýë÷ýýð, óñ/-èéí ãóðàìñàí òîãòîëöîîíû õýëõýý áîëæ áàéäàãòàé óÿëäàí ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøèëä áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîëòîé çàí ¿éë õ¿íäòýé áàéð ýçýëíý. Ìîíãîëûí ýðòíèé îâîã àéìãóóä óóãóóë íóòàã, óãààñàí óñàà ø¿òýí áèøèð÷, òàâàí òàíñàã èäýýíèéõýý äýýæèéã ñ¿ñëýí ºðãºæèðñýí óëàìæëàëòàé. Áèäíèé ìîíãîë÷óóä öàã àãààðûí áàéäëûã ìàë ñ¿ðýã, àí àìüòàí, øóâóó,  óðãàìàë, íàð ñàð, îä ñàëõè, öàñ áîðîî çýðãýýð õîëáîãäóóëàí øèíæèí òàíüæ àæ àõóé, àìüäðàëàà çîõèöóóëäàã.
4-      ðò. Òºð ¸ñíû áàÿëàã ò¿¿õòýé ìîíãîë÷óóä “ Òºðèéí ñ¿ëä ºðøºº” õýìýýí çàëáèð÷, òºðèéí ¸ñûã ýðõýìëýí ñàõèõ  çàíøëûã áèé áîëãîí äàãàæ ìºðäºæ èðñýí áèëýý.
5-      ðò. Ìîíãîë÷óóäûí øàøèí ø¿òëýãèéí ¸ñ çàíøèë. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ Ẻãèéí ìºðãºëòºí áàéñàí àãààä ãàë òàõèõ, óóë îâîî òàõèõ íàðèéí ¸ñ ãîðèì áàðèìòëàæ áàéëàà.